ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ

ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ (ਉਰਦੂ: منور رانا, ਹਿੰਦੀ: मुनव्वर राना) (26 ਨਵੰਬਰ 1952 - 14 ਜਨਵਰੀ 2024) ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ। ਮਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹਦੇ ਸ਼ੇਅਰ ਗਜ਼ਲ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।^[1][2] ਫਰਵਰੀ 2014 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਉਰਦੂ ਅਕਾਦਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।^[3]

ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ
Munawwar Rana's Beautiful Poetry Maa
ਜਨਮ	(1952-11-26)26 ਨਵੰਬਰ 1952 ਰਾਏਬਰੇਲੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ
ਮੌਤ	14 ਜਨਵਰੀ 2024(2024-01-14) (ਉਮਰ 71) ਲਖਨਊ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ
ਕਿੱਤਾ	ਕਵੀ, ਲੇਖਕ

ਜੀਵਨ

ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਦਾ ਜਨਮ ਰਾਇਬਰੇਲੀ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿੱਚ 26 ਨਵੰਬਰ 1952 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਉੱਥੇ ਮਦਰਸੇ ਵਿੱਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮੁਲਕ ਦੇ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ – ਦਾਦੀ ਪਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਬਾਪ ਸਯਦ ਅਨਵਰ ਅਲੀ ਵਤਨ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਕੇ ਪਕਿਸਤਾਨ ਨਹੀਂ ਗਏ।^[4] ਪਰ ਜਲਦ ਬਾਅਦ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣ ਗਏ। ਮੁਨੱਵਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਟਰੱਕ ਬਣਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਜਦੂਰੀ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਮੁਨੱਵਰ ਦੇ ਬਾਪ ਨੇ 1964 ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1968 ਵਿੱਚ ਮੁਨੱਵਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਦੇ ਕੋਲ ਕਲਕੱਤੇ ਆ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਉਸ ਨੇ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਮੋਹੰਮਦ ਜਾਨ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਅਤੇ ਉਮੇਸ਼ ਚੰਦ੍ਰ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੀ ਕਾਮ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਕੀਤੀ। ^[4] ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਇਸ ਗੱਲ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੀ ਸਤੁਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਿਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਮੁਨੱਵਰ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਲਮ ਚਲਾਈ। ਉਸਦੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਛਪ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੁਨੱਵਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅਵਧੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਜਾਵਟੀ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਉਰਦੂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਗੈਰ-ਉਰਦੂ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਹੈ।^[5][6]

ਰਚਨਾਵਾਂ

ਮੁਨੱਵਰ ਰਾਣਾ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਟੇਜੀ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਉਸਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਜੋ ਕਲਮ ਚਲਾਈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਕੰਮ NIT ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦੁਆਰਾ 2012 ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਯੋਜਨ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਲਰਵ ਹੈ।

ਸ਼ਿਅਰ

ਯੇ ਐਸਾ ਕਰਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਅਦਾ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕਤਾ
ਮੈਂ ਜਬ ਤਕ ਘਰ ਨਾ ਲੌਟੂਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਸਜਦੇ ਮੇਂ ਰਹੀ ਹੈ।

ਮੁਨੱਵਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜੋ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਾ ਦੁਬਾਰਾ ਛਪੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕਰ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ) ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।^[7] ਉਸਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਮਾਂ ਪਿਆਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਉਸਦੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਇੱਕ ਝਲਕ:

ਐ ਅੰਧੇਰੇ! ਦੇਖ ਲੇ ਮੁੰਹ ਤੇਰਾ ਕਾਲਾ ਹੋ ਗਯਾ,
ਮਾਂ ਨੇ ਆਂਖੇਂ ਖੋਲ ਦੀਂ ਘਰ ਮੇਂ ਉਜਾਲਾ ਹੋ ਗਯਾ

ਤੇਰੀ ਯਾਦੋਂ ਨੇ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੈ ਹਮੇਂ ਯੇ ਜ਼ਿਂਦਗੀ ਵਰਨਾ,
ਬਹੁਤ ਪਹਲੇ ਹੀ ਹਮ ਕਿੱਸੈ ਕਹਾਨੀ ਹੋ ਗਏ ਹੋਤੇ!

ਮੈਨੇ ਕਲ ਸ਼ਬ ਚਾਹਤੋਂ ਕੀ ਸਬ ਕਿਤਾਬੇ ਫ਼ਾੜ ਦੀਂ,
ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਾਗਜ਼ ਪੇ ਲਿਖਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਮਾਂ ਰਹਨੇ ਦੀਆ।

ਉਸਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

• ਮਾਂ^[8]
• ਗ਼ਜ਼ਲ ਗਾਂਵ
• ਪੀਪਲ ਛਾਂਵ
• ਬਦਨ ਸਰਾਅ
• ਨੀਮ ਕੇ ਫੂਲ
• ਸਬ ਉਸਕੇ ਲਿਏ
• ਘਰ ਅਕੇਲਾ ਹੋ ਗਯਾ
• ਕਹੋ ਜ਼ਿੱਲੇ ਇਲਾਹੀ ਸੇ
• ਬਗ਼ੈਰ ਨਕਸ਼ੇ ਕਾ ਮਰਾਨ
• ਫਿਰ ਕਬੀਰ
• ਨਏ ਮੌਸਮ ਕੇ ਫੂਲ

ਪੁਰਸਕਾਰ

• ਅਮੀਰ ਖ਼ੁਸਰੋ ਅਵਾਰਡ 2006, ਇਟਾਵਾ
• ਕਵਿਤਾ ਕੇ ਕਬੀਰ ਸੰਮਾਨ ਉਪਾਧੀ 2006, ਇਂਦੌਰ
• ਮੀਰ ਤਕ਼ੀ ਮੀਰ ਅਵਾਰਡ 2005
• ਸ਼ਹੂਦ ਆਲਮ ਆਫਕੁਈ ਅਵਾਰਡ 2005, ਕਲਕੱਤਾ
• ਗ਼ਾਲਿਬ ਅਵਾਰਡ 2005, ਉਦੇਪੁਰ
• ਡਾ. ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ ਅਵਾਰਡ 2005, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ
• ਸਰਸਵਤੀ ਸਮਾਜ ਅਵਾਰਡ 2004
• ਮੌਲਾਨਾ ਅਬਦੁਰ ਰੱਜਾਕ਼ ਮਲੀਵਾਬਾਦੀ ਅਵਾਰਡ 2001 (ਵੈਸਟ ਬਂਗਾਲ ਉਰਦੂ ਅਕਾਦਮੀ)
• ਸਲੀਮ ਜਾਫ਼ਰੀ ਅਵਾਰਡ 1997
• ਦਿਲਕੁਸ਼ ਅਵਾਰਡ 1995
• ਰਈਸ ਅਮਰੋਹਵੀ ਅਵਾਰਡ 1993, ਰਾਏਬਰੇਲੀ
• ਭਾਰਤੀ ਪਰੀਸ਼ਦ ਪ੍ਰਯਾਗ ਅਵਾਰਡ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ
• ਹੁਮਾਊਂ ਕਬੀਰ ਅਵਾਰਡ, ਕਲਕੱਤਾ
• ਬਜਮੇ ਸੁਖਨ ਅਵਾਰਡ, ਭੁਸਾਵਲ
• ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਪ੍ਰੇਸ ਕਲੱਬ ਅਵਾਰਡ, ਼ ਪ੍ਰਯਾਗ
• ਹਜ਼ਰਤ ਅਲਮਾਸ ਸ਼ਾਹ ਅਵਾਰਡ
• ਸਰਸਵਤੀ ਸਮਾਜ ਅਵਾਰਡ, 2004
• ਅਦਬ ਅਵਾਰਡ 2004
• ਮੀਰ ਅਵਾਰਡ
• ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਹਸਨ ਨਦਵੀ ਅਵਾਰਡ
• ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿੱਲਾਹ ਖ਼ਾਨ ਅਵਾਰਡ
• ਕਬੀਰ ਅਵਾਰਡ