Druga Republika Czechosłowacka

Republika Czecho-Słowacka, Czecho-Słowacja (cz. i słow. Česko-Slovenská Republika, Česko-Slovensko) – państwo powstałe po zajęciu Kraju Sudetów przez III Rzeszę i przekształceniu konstytucyjnym I Republiki Czechosłowackiej 1 października 1938 w państwo federacyjne zwane drugą republiką, złożone z Czech, Słowacji i Ukrainy Karpackiej. Zostało zlikwidowane 16 marca 1939, po ogłoszeniu niepodległości przez Republikę Słowacką (14 marca) i zajęciu pozostałej części przez III Rzeszę i przekształceniu w Protektorat Czech i Moraw.

Republika Czecho-Słowacka

Česko-Slovenská Republika

1938-1939
Herb Flaga
Dewiza: Pravda vítězí (Prawda zwycięża)
Hymn: Kde domov můj (Czechy) Nad Tatrou sa blýska (Słowacja) (Gdzie dom mój, Nad Tatrami się błyska)
Ustrój polityczny	republika
Stolica	Praga
Data powstania	1 października 1938
Data likwidacji	16 marca 1939
Prezydent	(ostatni) Emil Hácha
Premier	(ostatni) Rudolf Beran
Powierzchnia	99 348 km²
Waluta	korona czechosłowacka (K, CSK)
Strefa czasowa	UTC +1 – zima UTC+2 – lato
Język urzędowy	czeski, słowacki
Położenie na mapie

Mapa Czecho-Słowacji 1939

Prezydent Czecho-Słowacji Emil Hácha w Berlinie 15 marca 1939 – ultimatum Hitlera – koniec Czecho-Słowacji

Historia

30 września 1938 układ monachijski przyznał Niemcom Kraj Sudetów, zamieszkany przez etniczną większość niemiecką (Niemcy sudeccy)^[1]. Wobec nierozstrzygnięcia w układzie monachijskim roszczeń Polski do Czechosłowacji na zasadzie parytetu, 1 października 1938 Czechosłowacja przyjęła wystosowane 30 września ultimatum Polski, wyrażając zgodę na zajęcie Śląska Zaolziańskiego, zamieszkanego przez etniczną większość polską^[2]. W listopadzie Węgrzy na mocy pierwszego arbitrażu wiedeńskiego zajęli południową Słowację i południową Ruś Zakarpacką z Użhorodem i Mukaczewem, zamieszkane przez etniczną większość węgierską^[1].

W konsekwencji układu monachijskiego i załamania się dotychczasowego systemu sojuszy Czechosłowacji opartych o Francję, wobec rezygnacji Francji i ZSRR z obrony integralności terytorialnej sojusznika, do dymisji podał się dotychczasowy prezydent Edvard Beneš. Zastąpił go Emil Hácha, do tej pory apolityczny prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego Czechosłowacji prowadzący wobec Niemiec politykę appeasementu^[3]. Po utracie sudeckich fortyfikacji kraj był bezbronny wobec III Rzeszy i pozostałych sąsiadów, pomimo posiadania znacznych zasobów sprzętu wojskowego i fabryk przemysłu zbrojeniowego. Próba odsprzedaży części sprzętu Polsce i krajom bałkańskim została zablokowana przez III Rzeszę. Nowy czeski rząd, na czele którego stanął premier Rudolf Beran, zaczął kopiować model włoskiego faszyzmu, tworząc Partię Jedności Narodowej (cz. Strana národní jednoty) i wprowadzając cenzurę. Działalność Komunistycznej Partii Czechosłowacji, Kominternu i faszystowskiej Vlajki została zakazana^[4]. Rząd II Republiki jeszcze przed rozpoczęciem niemieckiej okupacji ograniczył prawa części obywateli wprowadzając antysemickie ustawy rasowe, a dekretem z 2 marca 1939 roku stworzył także obozy dla Romów w Letach i Hodoninie^[5].

Hitler dążył do dalszego rozpadu Czechosłowacji. W Bratysławie doszło do walk, które próbowały spacyfikować wojska federalne^[6]. 14 marca 1939 powołany po październiku 1938 autonomiczny parlament słowacki ogłosił w Bratysławie akt niepodległości i utworzenie Republiki Słowackiej^[7]. Nastąpiło to pod presją Hitlera i groźbą aneksji kraju przez Węgry, których częścią terytorium Słowacji było do traktatu w Trianon z 1920^[8]. Nowe słowackie państwo zostało uznane przez większość państw europejskich, nawet Związek Radziecki, było jednak jedynie satelitą III Rzeszy^[8]. Następnego dnia Wehrmacht rozpoczął zajmowanie na terytorium Czech i Moraw, łamiąc ustalenia układu monachijskiego. Doszło do obrony koszar Czajanka. 16 marca 1939 przy wymuszonej zgodzie prez. Emila Hachy^[9] III Rzesza utworzyła z zajętych ziem czeskich Protektorat Czech i Moraw. Pozornie zachowany został dotychczasowy ustrój wewnętrzny państwa przy likwidacji armii i przejęciu jej uzbrojenia przez Wehrmacht^[3]. Protektorem z ramienia Rzeszy został Konstantin von Neurath^[10]. Zasoby wojskowe (500 czołgów i 1600 samolotów^[8]) i potencjał czeskiego przemysłu zbrojeniowego zostały przejęte przez III Rzeszę. W maju 1939 depozyt złota Banku Czechosłowacji znajdujący się w bankach Wielkiej Brytanii został na żądanie rządu Protektoratu przekazany do Pragi, gdzie został następnie zagarnięty przez Niemcy, co pozwoliło ugasić kryzys walutowy Rzeszy^[8]. Część żołnierzy armii Czecho-Słowacji, głównie lotników, uciekała przez Polskę – a po upadku Polski przez Węgry, Jugosławię i Rumunię – do Francji, biorąc dalej udział w II wojnie światowej. Część uciekinierów wstąpiła w Polsce do efemerycznego Legionu Czechów i Słowaków^[11].

Słowacja została z kolei zmuszona do zawarcia układu podporządkowującego politykę zagraniczną III Rzeszy i dopuściła do wprowadzenia Wehrmachtu na swoje terytorium (pas doliny Wagu)^[12]. We wrześniu 1939 uczestniczyła w kampanii wrześniowej po stronie III Rzeszy przeciwko Polsce (atak słowacki na Polskę).

Przypisy

1. Jokeš 2020 ↓, s. 313.
2. Igor Lukeš, Erik Goldstein: The Munich crisis, 1938: prelude to World War II. Routledge, 1999, s. 48. ISBN 0-7146-4995-3.
3. Jokeš 2020 ↓, s. 320–321.
4. Jokeš 2020 ↓, s. 319.
5. Lubosz Palata: Chlew zamiast pomnika zamordowanych czeskich Romów. wyborcza.pl, 2010-10-19. [dostęp 2022-04-11].
6. Bogusław Wołoszański Tajna wojna Stalina, wyd. 1999, s. 107–111.
7. GrzegorzG. Chmielewski GrzegorzG., Geneza państwa i naczelnych instytucji państwowych Republiki Słowackiej [online], 6 lipca 2010 [dostęp 2022-01-23] (pol.).
8. Victor Rothwell: Origins of the Second World War. Manchester University Press, 2001, s. 99–100. ISBN 978-0719059582. (ang.).
9. Hitler zagroził w razie odmowy wydania rozkazu niestawiania oporu przez armię – bombardowaniem Pragi przez Luftwaffe.
10. Jokeš 2020 ↓, s. 324.
11. Jokeš 2020 ↓, s. 325–326.
12. Czesław Madajczyk: Faszyzm i okupacje 1938–1945. Wydawnictwo Poznańskie, 1983, s. 97. ISBN 83-210-0335-4.

Bibliografia

• Petr Jokeš: Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa. Kraków: Avalon, 2020. ISBN 978-83-7730-439-6. (pol.).