Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jarhibol (aram. Yrḥbwl) – bóstwo semickie czczone w syryjskiej Palmyrze jako opiekun miejsca i lokalny bóg słońca.
Uważa się, iż pierwotnie był bóstwem opiekuńczym (patronus/genius loci) źródła Efqa[uwaga 1] w Palmyrze; wiadomo bowiem, że nosił tytuł „Pan/Opiekun [Gad] Źródła”[1]. W ogóle jednak jego onomastyka wyraźnie wskazuje na wcześniejszy związek z kultem lunarnym, a nie solarnym. Imię jego tłumaczone jest jako „księżyc Bela”, a przy tym wykazuje związek z północnozachodniosemickim (kananejskim) bogiem księżyca Jarihem (Yariḫ)[uwaga 2]. Charakterystyczne, że jeszcze na steli z Dura Europos (II w. n.e.) poza koroną promienistą dodatkowo zdobi go i półksiężyc[2].
Zapewne wcześniej musiał być lokalnym bóstwem przodków w pustynnej oazie, którego czcicielami byli potomkowie pierwszych osadników i występował w postaci betyla. Przekonująco dowodzi tego wystawiona przez palmyreńskich łuczników stela z tzw. świątyni Gaddê w Dura Europos, gdzie Jarhibol określony jest jako „bóg dobry” i betyl źródła[3]. Będąc opiekunem leczniczego źródła – miejsca szczególnego dla mieszkańców pustyni, z czasem przybrał też funkcję najwyższego (boskiego) sędziego i nabrał cech proroczych (udzielanie wróżb), co zwykle kojarzono z aspektem charakterystycznym dla bóstwa solarnego. Z upływem czasu odzwierciedliło się to również w jego wyobrażeniach kultowych i w ideowym pokrewieństwie z greckim Apollonem[4].
W Palmyrze Jarhibol zasadniczo nigdy nie występuje na płaskorzeźbach w popiersiu, lecz całopostaciowo[5]. Najstarsze wyobrażenie na miejscowym reliefie z I w. p.n.e. ukazuje go w greckim chitonie i himationie, z gałęzią palmową w ręku – w postaci pacyfistycznej. Odmienna ikonografia znajduje wyraz w kanonie przedstawień z I-III w. n.e., kiedy to zarówno grupowe, jak i indywidualne wyobrażenia pokazują go już z uzbrojeniem i w rzymskim stroju wojskowym[uwaga 3].
Z reguły jednak Jarhibol występuje w triadzie, wraz z innym dawnym bóstwem lokalnym – Aglibolem (bogiem księżyca), oraz towarzysząc najwyższemu bóstwu (niebios) – Belowi. Jako miejscowe bóstwo plemienne pozostawał jednakże nieco w tle ich obydwu[6]. Jakkolwiek w Palmyrze oddawano cześć także triadzie Baalszamina, najwidoczniej nie stanowiło to przeszkody, aby podobnie czcić obu najwyższych bogów[uwaga 4], a wymownym świadectwem jest relief wotywny Ba’alaya z Muzeum Sztuk Pięknych w Lyonie, ukazujący niezwykłe połączenie tych bóstw z obu triad. Jarhibol w trójcy z Baalszaminem i Aglibolem występuje (obok lokalnych bóstw partyjskich) również w Dura Europos, w odkrytej tam tzw. świątyni bóstw palmyreńskich (Gaddê)[7].
Ponadto ma on też własną triadę, w której uwidoczniony bywa z różnymi bóstwami: przede wszystkim z Aglibolem (stojącym zawsze po jego prawicy) i z boginią Arsu, tworząc tym samym symboliczną grupę kosmiczną Słońce–Księżyc–Ziemia. Może mu towarzyszyć także bogini Belti (żeński odpowiednik Bela, utożsamiana z Wenus) lub Atargatis. Wśród niebędących rzadkością przedstawień wielopostaciowych[uwaga 5] występuje wraz z Herkulesem albo z boginią Semią (zestawiana z grecką Ateną). Nigdy jednak nie spotyka się wspólnych wyobrażeń z Malakbelem[8].
Wydaje się, że kult Jarhibola był z dawna zakorzeniony w Palmyrze, gdyż cześć oddawali mu już Amoryci uważani za najwcześniejszych znanych mieszkańców tego obszaru. Do czasu wytworzenia określonej ikonografii bóstwa czczono go bez wątpienia pod postacią betyla[9]. Przyjmuje się, że w celli palmyreńskiej świątyni Bela nisza północna zawierała statuy trójcy bogów włącznie z Jarhibolem[10]. Materialnym potwierdzeniem lokalnego kultu są odnalezione oliwne lampki wotywne z jego przedstawieniami i odpowiednimi inskrypcjami, jak również świątynne tesery, na których figuruje np. wraz z Aglibolem i w triadzie Bela[11]. Popularność tego bóstwa podkreślałoby też używanie jego miana jako imienia własnego przez mieszkańców Palmyry, poświadczone w odkrytych inskrypcjach miejscowych[12].
Szlak karawanowy przyczynił się do pewnego rozprzestrzenienia, a przynajmniej przeniesienia jego kultu dalej na wschód, czego dowodzi stwierdzenie go w odkrytym przez J.H. Breasteda i F. Cumonta sanktuarium w Dura Europos. Z datowania miejscowych fresków wynika, iż kult palmyreńskiej triady w epoce rzymskiej utrzymywał się tam co najmniej w ciągu II wieku n.e. (po 145 r.)[13].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.