Kamienica przy Rynku 13 w Tarnowskich Górach
zabytkowa kamienica w Tarnowskich Górach Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kamienica przy Rynku 13 w Tarnowskich Górach (tzw. Dom Pod Lipami[4][5], Dom Bernharda[6]) – wpisana do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego[1] kamienica wzniesiona w XVI wieku, kilkukrotnie przebudowywana, znajdująca się na rogu Rynku i ulicy Księdza Józefa Wajdy w Tarnowskich Górach. Jedna z najstarszych kamienic na obszarze tego miasta.
 nr rej. A/626/66 z 27 kwietnia 1966[1] | |||
 Kamienica w 2020 roku | |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Miejscowość | |||
| Adres |
Rynek 13 | ||
| Architekt |
nieznany | ||
| Ukończenie budowy | |||
| Pierwszy właściciel |
miasto Tarnowskie Góry | ||
| Kolejni właściciele |
| ||
| Obecny właściciel |
rodzina Majowskich[3] | ||
Plan budynku.jpg) | |||
Położenie na mapie Tarnowskich Gór  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego  | |||
 50°26′41,9″N 18°51′18,6″E | |||
Kamienica znajduje się w północnej pierzei tarnogórskiego rynku, w jego północno-zachodnim narożu, u zbiegu z ulicą Księdza Józefa Wajdy[7]. Od strony wschodniej do budynku przylega ewangelicki Kościół Zbawiciela wybudowany w 1780 roku, przebudowany na przełomie XIX i XX wieku[8]. Na zachód od Domu Bernharda, po drugiej stronie ulicy Wajdy, znajduje się tzw. Dom Padiery, również będący obiektem zabytkowym[9].
Do 1922
Dokładna data wzniesienia budynku nie jest znana, choć na podstawie zachowanego w posadzce na progu sieni napisu przypuszcza się, że dom został zbudowany już w 1517 roku[6][10]. Jest to najstarsza kamienica znajdująca się przy tarnogórskim rynku[10] oraz jeden z najstarszych budynków w mieście[6]. Od ok. 1562 do 1608 roku mieścił się tu ratusz z sukiennicami[2] oraz składem solnym w piwnicy[4]; za zgodą magistratu prowadzony był również wyszynk (piwiarnia)[11][12][13].
W 1608 roku władze miasta przeniosły się do pobliskiego Domu Szymkowica, zaś w budynku pod nr. 13 urządzono gospodę[12]. Wkrótce część budynku wydzierżawiono[12] lub sprzedano za 120 florenów miejskiemu i górniczemu pisarzowi Simonowi Maldrzikowi i jego żonie Magdalenie[2]. W 1617 roku całość zabudowań nabył za kwotę 715 talarów Peter (Piotr) Bernhard, urzędnik księcia Jana Jerzego Hohenzollerna, pana Bytomia i Tarnowskich Gór[2].
Za wierną służbę Bernhard otrzymał od władcy liczne przywileje dla swojej kamienicy – zwolnienie „na wieczne czasy”[14] ze wszystkich opłat i czynszów, możliwość swobodnego warzenia piwa i prowadzenia w tym miejscu wyszynku oraz prawo do sprzedaży w tym miejscu obcych, niewytwarzanych w Tarnowskich Górach piw oraz win. Wszystko to pod warunkiem uiszczania właścicielom Tarnowic zapłaty w wysokości 1/3 uzyskanego dochodu tytułem rekompensaty oraz z zastrzeżeniem, że każdy kolejny właściciel budynku musi mieć udziały w tarnogórskim górnictwie kruszcowym (musi być gwarkiem)[6][12]. Nadane przywileje były potwierdzane m.in. w latach 1642, 1706 i 1719[15], a ich pisemne oryginały istniały jeszcze w latach 30. XIX wieku[6].
W czasie wojny trzydziestoletniej w ramach nałożonych na Tarnowskie Góry kontrybucji w gospodzie utrzymywano na koszt miasta zatrzymujących się tu żołnierzy[12].
Wdowa po Piotrze Bernhardzie, Anna, podzieliła w 1623 roku dom między swoje trzy, zamężne już córki – Catharinę Paluch, Anne Brikiet i Susanne Meyerhofer. Kolejnymi właścicielami budynku byli Caspar Herz (Hartz), a od 1664 roku jego zięć, pochodzący z holenderskiego Groningen Johann Danielis (Hans Daniel)[16]. W 1700 roku dom na krótko stał się własnością rodziny Stephanii von Stammowitz, by już w 1701 roku nabył go za kwotę 1050 talarów tarnogórski gwarek i późniejszy kontroler, kasjer miejski i radny, Johann Scultetus[15].
Zabudowania pod nr. 13 przy tarnogórskim rynku spłonęły w pożarach miasta w latach 1742 i 1746, w obu przypadkach szybko były jednak odbudowywane[17]. Według katastru z 1746 roku ich wartość wynosiła 1000 talarów (w tym 600 talarów warty był dom[18])[19]. W 1750 roku odziedziczyła je pasierbica Scultetusa, Anna Ursula Böhm z domu Olofsson[17]. Już w 1759 roku Böhmowie przepisali dawny ratusz na własność swojemu najmłodszemu synowi, Johannowi Augustowi, który prowadził tutaj karczmę i zajazd Ordonnanz Haus (pol. „Dom Ordynaryjny”), przemianowaną później na Sechs Linden (pol. „Sześć lip”) w nawiązaniu do drzew rosnących przed budynkiem, wzdłuż północnej pierzei Rynku[17][12].
Budynek był własnością rodziny Böhmów do ok. 1860 roku, kiedy to Louis Böhm sprzedał nieruchomość żydowskiemu kupcowi z Lublińca, Louisowi Epsteinowi[3]. W tym okresie zajazd przekształcono w hotel[12]. Od ok. 1870 do 1899 roku właścicielem domu był kupiec i krawiec z Tworoga, David Kamm, a w latach 1899–1922 budynek należał do jego syna, Siegfrieda. Hotel w tym okresie prowadzili najemcy – Meyer Schönfeld (w 1874 roku), Isaac Stein (w 1889 roku), Karl Kühn (w 1909 roku), Johann Reimann (w 1911 roku)[3], Gatzka (w 1915 roku) i Antoni Kruss (przed 1922 rokiem)[12].
Od 1922
.jpg)
W 1922 roku, po przyłączeniu Tarnowskich Gór do Polski, kamienicę kupili Matylda i Karol Majowscy, którzy w mieście prowadzili już wcześniej hotel przy Nowym Rynku (obecny plac Żwirki i Wigury). Hotel przy Rynku otrzymał polską nazwę Pod Lipami, a jego prowadzenia podjęli się córka Majowskich, Amalia oraz ich zięć, Juliusz Kapuściok, polski działacz narodowy i plebiscytowy, uczestnik powstań śląskich, członek m.in. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[3][12]. W tym samym budynku mieściła się również Drukarnia Polska Jana Nowaka, wydająca od 1930 roku popularną w mieście i powiecie gazecie „Nowiny”[13][12].
W latach dwudziestolecia międzywojennego kamienica i mieszczący się w niej hotel były miejscem, w którym koncentrowało się życie towarzyskie i kulturalno-społeczne miasta. Swoje zebrania oraz imprezy (np. zabawy karnawałowe), często o charakterze filantropijnym, organizowały tutaj liczne polskie organizacje patriotyczne jak Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Województwa Śląskiego, Towarzystwo Młodych Polek, Oddział Młodzieży Powstańczej, Towarzystwo Czytelni Ludowych czy Polski Związek Zachodni[12].
W 1930[6][10][20] lub 1932[3] roku budynek został nadbudowany oraz znacząco przebudowany[7], co pozbawiło go wyraźnych cech stylowych[10][21]. 17 maja 1934 roku hotel gościł wojewodę Michała Grażyńskiego, który wziął udział w zaprzysiężeniu Fryderyka Antesa, pierwszego polskiego burmistrza Tarnowskich Gór[12].
W czasie II wojny światowej w miejscu hotelu Pod Lipami funkcjonowała gospoda Hubertushof[12]. Po wojnie restauracji przywrócono poprzednią nazwę[12]. Początkowo prowadził ją niejaki Mizgalski, jednak wkrótce lokal został upaństwowiony, a zarządzały nim kolejno Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni, Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem” i Tarnogórskie Zakłady Gastronomiczne[12]. Latem 1983 roku na parterze budynku otwarto sklep sieci „Pewex”[22]. Restauracja Pod Lipami zlikwidowana została na początku lat 90. XX wieku, a w jej miejscu oraz dawnego hotelu znajdują się sklepy oraz lokale mieszkalne[12]. Budynek do dziś pozostaje własnością rodziny Majowskich[3].
Kamienica przy Rynku 13 w Tarnowskich Górach jest 4-kondygnacyjnym budynkiem o dziesięcioosiowej fasadzie[23], wzniesionym z kamienia i cegły, o kubaturze 6880,9 m³ i powierzchni użytkowej wynoszącej 513,5 m²[21]. W elewacji frontowej widoczne są dwa wyraźne załamania dzielące budynek na trzy części. Najstarsza jest pochodząca z XVI wieku część zachodnia, podpiwniczona, wzniesiona na rzucie kwadratu o długości boku 12,4 m. Jej mury są najgrubsze i mierzą 100 cm na parterze i 75–100 cm na piętrze[23]. Ze względu na spadek terenu od Rynku w kierunku północnym, od strony ul. Księdza Józefa Wajdy (od zachodu) do kamienicy przylegały niegdyś dwie masywne przypory, niezachowane do czasów współczesnych[23].
W piwnicach oraz na parterze zachowały się sklepienia kolebkowe, a także arkada sklepienia sieni wjazdowej[10].
Do głównej bryły budowli przylega od strony wschodniej niewielki budynek, parterowy od strony podwórka i piętrowy od strony rynku. Został on zbudowany w latach 50. XIX wieku w miejscu przejazdu między kamienicą a Kościołem Zbawiciela i ma zbliżoną formę do nieistniejącej już kamienicy pod nr. 11[7].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
