Nowogródzka Brygada Kawalerii

Nowogródzka Brygada Kawalerii (Now. BK) – wielka jednostka kawalerii Wojska Polskiego II RP.

Nowogródzka Brygada Kawalerii

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1937
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	„Nowogródzka”
Tradycje
Rodowód	9 Samodzielna Brygada Kawalerii Brygada Kawalerii „Baranowicze”
Dowódcy
Ostatni	gen. bryg. Władysław Anders
Działania zbrojne
kampania wrześniowa bitwa pod Tomaszowem (22–27 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Baranowicze
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	kawaleria
Podległość	Armia „Modlin”

Nowogródzka BK w 1938

W czasie kampanii wrześniowej brygada walczyła w składzie Armii „Modlin”. W czasie bitwy granicznej osłaniała pod Działdowem i Lidzbarkiem lewe skrzydło armii. Potem działała na przedmościu płockim, a dalej przez Modlin przeszła do Wiązowny, gdzie stała się trzonem Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Andersa. W jej składzie uderzała na Mińsk Mazowiecki, a następnie przeszła do odwodu Naczelnego Wodza w rejonie Lubartowa. Wzięła udział w II bitwie tomaszowskiej. 27 września została rozbita w starciach z oddziałami sowieckimi w drodze do granicy węgierskiej^[1].

Okres międzywojenny

Minister spraw wojskowych rozkazem Dep. Dow. Og. 1820. Org. Tj. nadał z dniem 1 kwietnia 1937 roku dotychczasowej BK Baranowicze nazwę „Nowogródzka Brygada Kawalerii”^[2].

Brygada rozlokowana była na terenie Okręgu Korpusu Nr IX z wyjątkiem 3 pułku strzelców konnych, który stacjonował w garnizonie Wołkowysk na terenie Okręgu Korpusu Nr III.

Organizacja pokojowa brygady w latach 1937–1939.

• Dowództwo Nowogródzkiej Brygady Kawalerii w Baranowiczach
• 25 pułk Ułanów Wielkopolskich w Prużanie
• 26 pułk Ułanów Wielkopolskich im. Hetmana Wielkiego Litewskiego Jana Karola Chodkiewicza w Baranowiczach
• 27 pułk ułanów im. Króla Stefana Batorego w Nieświeżu
• 3 pułk strzelców konnych im. Hetmana Stefana Czarnieckiego w Wołkowysku
• 9 dywizjon artylerii konnej w Baranowiczach
• 9 szwadron pionierów w Baranowiczach
• 9 szwadron łączności w Baranowiczach
• szwadron zapasowy 25 pułku ułanów w Łukowie
• szwadron zapasowy 26 pułku ułanów w Łukowie
• szwadron zapasowy 27 pułku ułanów w Łukowie
• szwadron zapasowy 3 pułku strzelców konnych w Wołkowysku

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939 roku^[3][a]

• dowódca brygady – gen. bryg. Władysław Anders
• zastępca dowódcy – płk kaw. Wincenty Jasiewicz
• szef sztabu – mjr dypl. kaw. Adam Sołtan
• I oficer sztabu – kpt. dypl. art. Tadeusz Bartoszewski
• I oficer sztabu (dubler) – kpt. dypl. art. Paweł Gill
• II oficer sztabu – rtm. Zygmunt Lassota
• dowódca łączności – kpt. łączn. Aleksy Szczeszek
• oficer intendentury – kpt. int. Tadeusz II Żurakowski

Udział w kampanii wrześniowej 1939

Nowogródzka BK pod dowództwem gen. bryg. Władysława Andersa została zmobilizowana 23 marca 1939 w wyniku mobilizacji alarmowej i wraz z 20 DP przetransportowana w rejon Sierpca i Płocka. Weszła w skład Armii „Modlin”. 8 sierpnia brygada postawiona została w stan alarmu i skierowana nad granicę Prus Wschodnich w rejon Lidzbarka, gdzie jej zadaniem była osłona zachodniego skrzydła armii.

1 września broniła pozycji na zachód od Mławy przed niemiecką 217 Dywizją Piechoty gen. mjr. Richarda Baltzera. W dniach 2–3 września osłaniała zachodnie skrzydło armii pod Lidzbarkiem. 4 września wykonała udany odciążający atak na Petrykozy, gdzie zdobyła licznych jeńców i sprzęt. Po przełamaniu polskiej obrony pod Mławą rozpoczęła odwrót w kierunku Płocka. Tego samego dnia jej oddziały weszły w skład Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa. Brygada została skierowana do obrony odcinka Wisły między Dobrzyniem a Czerwińskiem.

Tablica pamiątkowa w Sierpcu na domu przy ul. Chopina 16

6 września gen. Anders został wezwany do Rembertowa, gdzie dowiedział się, że wraz ze swoją jednostką przechodzi pod rozkazy gen. Juliusza Rómmla – dowódcy tworzącej się Armii „Warszawa”. 12 września Brygada dostała rozkaz uderzenia na Mińsk Mazowiecki. Natarcie ruszyło z Wiązowny 13 września wraz z Wołyńską Brygadą Kawalerii. 27 pułk ułanów po ciężkich walkach z niemiecką 11 Dywizją Piechoty gen. por. Maxa Bocka zdobył Maliszew (w ramach tej walki odbyła się jedna z pięciu szarż kawaleryjskich kampanii wrześniowej, w której wziął udział głównie pierwszy szwadron pułku; szarża załamała się pod ogniem niemieckich ckm, ale ułani pieszo w bardzo dramatycznym boju na bagnety zdobyli Maliszew), a 26 pułk ułanów dotarł do toru kolejowego i zatrzymał się. Odwodowy 25 pułk ułanów zdobył Grzechowiska. Ostatecznie atak został jednak zatrzymany wobec braku zapowiadanego wsparcia Armii „Modlin”, a oddziały zawrócone. Ponieważ kawaleria nie byłaby przydatna do obrony Warszawy, gen. J. Rómmel nakazał GO gen. Andersa wycofanie się na południe.

Dotarłszy na Lubelszczyznę, Brygada podporządkowała się gen. Stefanowi Dąb-Biernackiemu, dowódcy Frontu Północnego. Po ciężkich walkach pod Tomaszowem Lubelskim w dniach 22–24 września tylko część Brygady zdołała przerwać się przez niemiecki pierścień okrążenia. Po przebiciu się przez pozycje niemieckie pod Krasnobrodem Brygada ruszyła w kierunku Lubaczowa, gdzie 27 pułk ułanów drugi raz w trakcie wojny wykonał nieudaną szarżę na stanowiska niemieckiego batalionu piechoty pod miejscowością Morańce. Poległo w niej lub odniosło rany 80 ułanów i oficerów. Zginęli dowódcy szwadronów rtm. Józef Kwieciński, por. Stefan Olszewski i mjr Włodzimierz Lizoń. Rankiem 27 września Niemcy uderzyli na brygadę siłami piechoty, artylerii i czołgów, powodując rozproszenie się kawalerii po okolicznych lasach.

Obsada personalna Kwatery Głównej we wrześniu 1939

• dowódca – gen. bryg. Władysław Anders (od 12 IX 1939 dowódca GOKaw.)
• zastępca dowódcy – płk kaw. Kazimierz Żelisławski (12–24 IX 1939 dowódca brygady)
• oficer ordynansowy - rtm. Olgierd Ślizień (od 12 IX 1939 oficer ordynansowy dowódcy GOKaw. gen. Andersa)
• szef służby sprawiedliwości - kpt. aud. Bolesław Teodor Stypułkowski
• szef sztabu - mjr dypl. Adam Sołtan (od 12 IX 1939 szef sztabu GOKaw. gen. Andersa)
• oficer operacyjny - kpt. dypl. Paweł Gil (od 11 IX 1939 szef sztabu)
• pomocnik oficera operacyjnego - rtm. Władysław Zgorzelski
• oficer informacyjny - por. dypl. Zbigniew Kiedacz (od 12 IX 1939 oficer informacyjny GOKaw. gen. Andersa)
• pomocnik oficera informacyjnego - por. obs. Wacław Zacharewicz (poległ 23 IX)
• dowódca łączności - kpt. łącz. Jan Zbigniew Trojanowski †1940 Charków^[5]
• kwatermistrz – kpt. dypl. art. Tadeusz Bartoszewski (od 12 IX 1939 kwatermistrz GOKaw. gen. Andersa)
• oficer służby intendentury – kpt. int. Tadeusz II Żurakowski
• oficer służby uzbrojenia – por. rez. Dębski
• oficer płatnik – por. Przyborowski^[6]
• naczelny lekarz - kpt. lek. dr Bolesław Tomaszewski
• naczelny lekarz weterynarii - kpt. lek. wet. Aleksander Zbigniew Hollitscher
• oficer transportowy - rtm. rez. Alfred Reliszko
• komendant Kwatery Głównej – mjr st. spocz. Włodzimierz Lizoń †26 IX Broszków
• szwadron sztabowy (dowództwo Now. BK) – rtm. Zygmunt Lassota
• pluton gospodarczy - ppor. kaw. rez. Ignacy Prusakiewicz †26 IX Broszków

Organizacja wojenna brygady we wrześniu 1939

W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących.

• Kwatera Główna Nowogródzkiej Brygady Kawalerii
• poczta polowa nr 178 (mobilizowana w Białymstoku przez Dyrekcję Okręgu Poczt i Telegrafu Warszawa) – NN
• sąd polowy nr 49 (Dowództwo Now. BK) – kpt. aud. Bolesław Teodor Stypułkowski^[7]
• samodzielny pluton karabinów maszynowych nr 9 (25 puł.) – por. rez. Mieczysław Wiewiórowski
• 25 pułk ułanów – płk Bohdan Stachlewski
• 26 pułk ułanów – płk dypl. Ludwik Schweizer
• 27 pułk ułanów – ppłk Józef Pająk
• 4 pułk strzelców konnych – ppłk Zygmunt Marszewski
• 9 dywizjon artylerii konnej – ppłk Tadeusz Erazm Rohoziński
• dywizjon pancerny nr 91 (4 bpanc.) – mjr Antoni Śliwiński
• 5 batalion strzelców (III/32 pp w Działdowie) – mjr Piotr Perucki
• bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ „B” nr 89 (9 dywizjon artylerii przeciwlotniczej) – kpt. Janusz Klimontowicz (podporządkowana dowódcy 8 DP)
• szwadron kolarzy nr 1^[b] (4 psk) – por. Leszek Edward Irzyłowski vel Iżyłowski †1940 Charków^[8]
• szwadron pionierów nr 9 (26 puł.) – rtm. Władysław Wojnikonis †1940 Ukraina^[9]
• szwadron łączności nr 9 (26 puł.) – kpt. łącz. Ryszard Aleksander Bajzert^[10][11]
  • dowódca plutonu łączności Kwatery Głównej – ppor. łącz. rez. Stefan Laurysiewicz^[11]
  • dowódca plutonu radio – por. łącz. Wacław Jan Tarnowski^[12][11]
• pluton konny żandarmerii nr 9 (pl. żand. „Baranowicze”) – ppor. Adam Daszewski
• drużyna parkowa uzbrojenia nr 941 (9 dak) - NN
• park intendentury typ II nr 941 (26 puł.) – kpt. int. Kwiatkowski^[13][c]
• pluton sanitarny konny nr 89 (3 psk) – kpt. lek. dr Bolesław Tomaszewski
• kolumna taborowa kawalerii jednokonna typ I nr 941 (25 puł.)
• kolumna taborowa kawalerii jednokonna typ I nr 942 (25 puł.)
• kolumna taborowa kawalerii jednokonna typ I nr 943 (szwadron zapasowy 25 puł.)
• kolumna taborowa kawalerii jednokonna typ I nr 944 (szwadron zapasowy 26 puł.)
• kolumna taborowa kawalerii jednokonna typ I nr 945 (szwadron zapasowy 27 puł.) - por. rez. Harald Krusche
• kolumna taborowa kawalerii jednokonna typ I nr 358 (3 psk)
• warsztat taborowy nr 344 (3 psk)

Pododdziały przydzielone:

• batalion ON „Mazury I” – kpt. Kazimierz Mordzewski
• I pluton 53 eskadry obserwacyjnej – kpt. obs. Stanisław Sawczyński

Obsada personalna brygady

Z tym tematem związana jest kategoria: Oficerowie dowództwa Nowogródzkiej Brygady Kawalerii.

Dowódcy brygady

• płk kaw. Adolf Mikołaj Waraksiewicz (X 1921 – 15 VII 1927 → dowódca XVIII BK)
• płk kaw. / gen. bryg. Stanisław Grzmot-Skotnicki (15 VII 1927^[15] IV 1937 → dowódca Pom. BK)
• gen. bryg. Władysław Anders (IV 1937 – 11 IX 1939 → dowódca GO Kaw)
• płk kaw. Kazimierz Żelisławski (12–24 IX 1939 → zastępca dowódcy)
• gen. bryg. Konstanty Plisowski (24–28 IX 1939)

Szefowie sztabu

• rtm. Wiktor Brodkiewicz (1924)
• rtm. SG Medard Cibicki (15 X 1924 – 11 X 1926 → dowódca szwadronu w 3 puł.)
• rtm. SG Jerzy Zaleski (od 11 X 1926^[16])
• mjr dypl. Tadeusz Julian Nalepa (1929 – 1 XI 1930 → Oddział IV SG^[17])
• mjr dypl. kaw. Witold Cieśliński (1 XI 1930^[18] – 23 III 1932^[19])
• rtm. dypl. Mieczysław Henryk Fiedler (23 III 1932^[20] – 7 VI 1934 → Dep. Kaw. MSWojsk^[21].)
• mjr dypl. kaw. Zygmunt Mieszczankowski (od 7 VI 1934^[21])
• mjr dypl. Adam Sołtan (do 11 IX 1939)
• kpt. dypl. Paweł Gil (od 11 IX 1939)

Żołnierze Brygady (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Osobne artykuły: zamordowani w Katyniu, zamordowani w Charkowie, zamordowani w Kalininie, zamordowani z Ukraińskiej Listy Katyńskiej (ULK) i zamordowani z Białoruskiej Listy Katyńskiej (BLK).

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[22]

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy / służby (stanowisko)		zamordowany
			przed mobilizacją	we wrześniu 1939
Kułakowski Tadeusz	por. int. rez.		osadnik wojskowy		Charków
Plisowski Konstanty	gen. bryg	żołnierz zawodowy		dowódca brygady	Charków
Markiewicz Antoni		nauczyciel	zam. w Ostrynie		Kalinin

Uwagi

1. Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939^[4].
2. Szwadron kolarzy nr 1 był pierwotnie przeznaczony dla Mazowieckiej Brygady Kawalerii, natomiast w składzie Nowogródzkiej BK miał być szwadron kolarzy nr 9, mobilizowany przez 3 pułk strzelców konnych w Wołkowysku.
3. Prawdopodobnie kpt. int. Bronisław III Kwiatkowski ur. 31 sierpnia 1896, w marcu 1939 w baonie KOP „Wołożyn” na stanowisku oficera płatnika^[14].