Podobnie jak większość lub wszystkie równonogi są spłaszczone grzbietobrzusznie, nie posiadają karapaksu[4] i mają głowę zlaną z pierwszym segmentem tułowia[5]. W porównaniu do innych równonogów mają szczątkowe czułki I pary[6][5][4]. Wyróżniają się jednak przede wszystkim przystosowaniami do życia na lądzie takimi jak płuca pleopodialne, bardziej lub mniej zamknięta komora lęgowa[4][2] (marsupium[7][8]) czy system przewodzący wodę[7]. Opanowały one ląd lepiej niż jakakolwiek inna grupa skorupiaków[9][7]. Mają 7 par odnóży krocznych[6][5].
Podobnie jak większość lub wszystkie równonogi są spłaszczone grzbietobrzusznie, nie posiadają karapaksu[4][2] i mają głowę zlaną z pierwszym segmentem tułowia[5]. Wyróżniają się bardzo krótkimi czułkami I pary (antennae I)[5].
Głowa (głowotułów, cefalotoraks[6]) Głowa tutaj to tak naprawdę głowotułów będący połączeniem głowy i pierwszego segmentu tułowia[5]. Na głowie znajdują się oczy złożone lub oczy, w skład których wchodzą 1-3 oczka (ocelli). Niektóre gatunki nie mają oczu[6]. U równonogów oczy nigdy nie są umieszczone na słupkach[6]. Czułki I pary (antennae I) są szczątkowe[6][5][4]. Czułki II pary (antennae II) są dobrze rozwinięte. Biczyk (flagellum) czułków II pary, czyli ich końcowy odcinek, zbudowany jest na ogół z 2 lub 3 segmentów, rzadziej z 10 lub większej ich ilości[6]. Na głowie znajdują się też narządy gębowe - mandibulae (żuwaczki[2]), maxillulae (szczęki pierwszej pary[2]) i słabo rozwinięte maxillae (szczęki drugiej pary[2])[2][5][9], a oprócz nich szczękonóża – pierwsza para odnóży tułowiowych[6][2][5][9] pochodząca z segmentu zlanego z głową[5].
Pereon (tułów, toraks[6]) Zbudowany jest z 7 wolnych[5] segmentów (czyli nie licząc zlanego z głową[5]), z których każdy ma 1 parę pereopodiów (odnóży)[6][5]. Segmenty te nadają zwierzęciu charakterystyczny wygląd[2]. Grzbietowa powierzchnia każdego segmentu nosi nazwę tergitu. Boczne przedłużenia tergitów czyli epimeryty wspólnie osłaniają od góry odnóża[6].
Pleon (odwłok, abdomen[6]) Ma 6 segmentów, w tym 5 wolnych[6][5]. Każdy wolny segment ma od spodu parę pleopodiów[6][5], czyli spłaszczonych wyrostków będących przekształconymi odnóżami odwłokowymi[2]. Każde pleopodium składa się z endopoditu (gałęzi wewnętrznej[2]) i egzopoditu (gałęzi zewnętrznej[2])[6][2]. Na egzopoditach zlokalizowane są płuca pleopodialne[7][10][6]. Tergity pierwszych 2 segmentów pleonu nie mają epimerytów, kolejne 3 mogę mieć epimeryty normalne, zredukowane lub ich nie mieć[6].
Pleotelson Połączenie ostatniego (6–go[5]) segmentu pleonu i telsonu[6][5]. Ma on parę uropodiów (odnóży ogonowych[11])[6], pochodzących z ostatniego segmentu pleonu[5].
Samce równonogów mają sztylet kopulacyjny uformowany przez pleopodia. U Oniscidea są to pierwsza i druga para, u pozostałych równonogów pierwsza[9].
Większość Oniscidea jest lądowa, część amfibiotyczna (np. rodzajeLigia, Tylos), niektóre wtórnie stały się wodne lub zasiedliły jaskinie[7]. Opanowały one ląd lepiej niż jakakolwiek inna grupa skorupiaków[7][9].
Niektóre gatunki występują nawet na pustyniach (np. Hemilepistus reaumuri), na ogół jednak zasiedlają wilgotne siedliska, kryją się pod kamieniami, kawałkami drewna, w ściółce[7].
Oniscidea wykazują wiele przystosowań do życia na lądzie. Są to m.in. płuca pleopodialne, bardziej lub mniej zamknięta komora lęgowa[4][2] (marsupium[7][8]) czy system przewodzący wodę (WCS)[7].
Płuca pleopodialne w zależności od gatunku wykazują różny stopień złożoności budowy – od odkrytej pofałdowanej powierzchni aż do przykrytych struktur zawierających rozgałęziające się rureczki powietrzne[7][10].
Te rureczki powietrzne ze względu na kojarzenie się z tchawkami[2] znane są jako pseudotracheae (pseudotchawki[2])[2][6].
U części gatunków płuca są widoczne gołym okiem jako pogrubione białe łatki na powierzchni pleopodiów[6][10]. Z tego powodu płuca pleopodialne znane są też jako ciała białe[4].
Gatunki słabo przystosowane do środowiska lądowego mogą oddychać przy pomocy skrzeli[2], których funkcję pełnią endopodity pleopodiów[10]. Na przykład gatunki z rodzajów Ligia i Ligidium oddychają przy pomocy skrzeli (endopoditów), a w razie potrzeby na lądzie przez pofałdowaną powierzchnię egzopoditów[2]. Funkcja endopoditów jako skrzeli została jednak zachowana u większości lądowych równonogów[7].
Zamknięta komora lęgowa
Samice równonogów posiadają komorę lęgową (marsupium[7][8]), w której noszą jaja rozwijające się do stadium larw manka (manca). Larwy te są podobne do postaci dorosłych[8][2]. Komora lęgowa znajduje się pod pereonem (tułowiem). Od góry jest ograniczona jego ścianą, od spodu oostegitami czyli płytkami na pereopodiach (odnóżach tułowiowych) samic[8]. Wyrastają one z przednich pereopodiów w liczbie 5 par[7].
Marsupium Oniscidea jest częściowo lub całkowicie zamknięte. U gatunków typowo lądowych (np. u rodzajuPorcellio) jest ono całkowicie zamknięte i wypełnione płynem wydzielanym przez zwisające z tułowia specjalne wyrostki (kotyledony). Zaopatrują one w ten sposób jaja i larwy manka w substancje odżywcze, wodę i tlen. Wyrostków tych nie mają formy wodne i amfibiotyczne, na przykład Ligiidae i Trichoniscidae. U form amfibiotycznych (np. u rodzaju Ligia), mniej zaawansowanych ewolucyjnie, marsupium jest otwarte na obydwu końcach i przepływa przez nie woda z systemu przewodzcego wodę[7].
System przewodzący wodę
Oniscidea rozwinęły system przewodzący wodę (ang.water conducting system, WCS). Są to rowki w niektórych rejonach powierzchni ciała, utrzymujące wodę dzięki siłom kapilarnym. Bierze on udział w termoregulacji, wydalaniu i osmoregulacji na lądzie[7].
Oniscidea podobnie jak typowe organizmy wodne są amonioteliczne – wydalają zbędne i szkodliwe produkty przemiany związków azotowych w postaci amoniaku. Jest on usuwany u nich przez szczękowe nefrydium i gruczoły do systemu przewodzącego wodę, skąd wyparowuje do atmosfery. Tylko 10% amoniaku wydalają one z kałem[7].
System przewodzący wodę nawilża również płuca pleopodialne - jest rozwinięty tym bardziej im mniej zaawansowane są pluca[7].
Zwijanie się w kulkę
Niektóre Oniscidea potrafią zwinąć się w kulkę[7][13]. Są to Armadillidae, Armadillidiidae[7][13], Eubelidae, Sphaeroniscidae, Tylidae[7], rodzajCylisticus (skuliczek)[13] z rodziny Cylisticidae.
Może to być kulka idealna, z czułkami schowanymi do środka (np. kulankaArmadillidium[uwaga 2]), lub pozostawionymi na zewnątrz (np. skuliczek Cylisticus)[6].
W kulkę mogą zwijać się nie tylko gatunki lądowe, ale też wodne z rodzaju Sphaeroma (z rodziny Sphaeromatidae) oraz żyjące w strefie pływówCampecopea (Sphaeromatidae) i Tylos (Tylidae)[13].
Znanych jest około 3700 gatunków Oniscidea[7]. W Polsce występuje niemal 40 gatunków[17]. Wśród bardziej pospolitych lub znanych warto wymienić takie jak:
Według jednych źródeł Armadillidium (kulanka) zwija się w idealną kulkę, z czułkami schowanymi do środka[6][14][15][16], według innych pozostawia je na zewnątrz[13].
Richard C.R.C.BruscaRichard C.R.C., Vania R.V.R.CoelhoVania R.V.R., StefanoS.TaitiStefanoS., Isopoda, [w:] James T.J.T.Carlton (red.), The Light and Smith Manual. Intertidal Invertebrates from Central California to Oregon, wyd. 4, Oakland, CA: University of California Press, 2007, s. 503–542, ISBN978-0-520-23939-5 [dostęp 2019-10-24](ang.).
Jeffrey W.J.W.ShultzJeffrey W.J.W., A guide to the identification of the terrestrial Isopoda of Maryland, U.S.A. (Crustacea), „ZooKeys”, 801, 2018, s. 207–228, DOI:10.3897/zookeys.801.24146, PMID:30564037, PMCID:PMC6288251 [dostęp 2022-06-29](ang.).
B.Kensley:Chapter 3; Isopoda. W:Guides to the Freshwater Invertebrates of Southern Africa.Editors: JA Day, BA Stewart, IJ de Moor & AE Louw.T.Volume 4:Crustacea III; Bathynellacea, Amphipoda, Isopoda, Spelaeogriphacea, Tanaidacea, Decapoda.March 2001,s.50-74. ISBN1-86845-676-5. [dostęp 2019-10-24].(ang.).
PasquinoP.PaoliPasquinoP., FrancoF.FerraraFrancoF., StefanoS.TaitiStefanoS., Morphology and evolution of the respiratory apparatus in the family Eubelidae (Crustacea, Isopoda, Oniscidea), „Journal of Morphology”, 253 (3), 2002, s. 272–289, DOI:10.1002/jmor.10008, PMID:12125066 [dostęp 2022-06-29](ang.).
MieczysławGórny,AndrzejKaczanowski,JaninaKaczanowska,JerzyPrószyński,Jan MaciejRembiszewski,MirosławStankiewicz,WojciechStaręga,TeresaSulgostowska,ZuzannaStromenger,TomaszUmiński,LudwikŻmudziński:Bezkręgowce.Zbigniew Chrzanowski (red.).Wyd.I.Warszawa:PW Wiedza Powszechna,1976,seria:Mały słownik zoologiczny. Brak numerów stron w książce
William ThomasCalman:Life of Crustacea.New York:Macmillan Co.,1911. [dostęp 2019-09-23].(ang.). Brak numerów stron w książce Reprodukcja ilustracji: The Freshwater and Marine Image Bank
Jacob T.J.T.SmigelJacob T.J.T., Allen G.A.G.GibbsAllen G.A.G., Conglobation in the pill bug, Armadillidium vulgare, as a water conservation mechanism, „Journal of Insect Science”, 8, 2008, s. 1–9, DOI:10.1673/031.008.4401, PMID:20233103, PMCID:PMC3127403 [dostęp 2022-06-29](ang.).
GergelyG.HorváthGergelyG. i inni, Roll with the fear: environment and state dependence of pill bug (Armadillidium vulgare) personalities, „The Science of Nature”, 106 (3-4), 2019, s. 7, DOI:10.1007/s00114-019-1602-4 [dostęp 2022-06-29](ang.).