Bohdan Paczyński

Bohdan Paczyński (ur. 8 lutego 1940 w Wilnie, zm. 19 kwietnia 2007 w Princeton) – polski astronom i astrofizyk. W swoich badaniach zajmował się głównie teorią ewolucji gwiazd, dysków akrecyjnych, mikrosoczewkowania grawitacyjnego oraz rozbłyskami gamma. Laureat wielu nagród, w tym Nagrody FNP zwanej „polskim noblem” (1996) oraz Medalu Mariana Smoluchowskiego – najwyższego wyróżnienia przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne (2000). W 2021 roku pozostaje jednym z tylko sześciu laureatów obu wyróżnień.

Bohdan Paczyński

Bohdan Paczyński (1990)
Data i miejsce urodzenia	8 lutego 1940 Wilno
Data i miejsce śmierci	19 kwietnia 2007 Princeton
profesor zwyczajny
Specjalność: astrofizyka
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Doktorat	1964 – astronomia Uniwersytet Warszawski
Habilitacja	1974 – astronomia Uniwersytet Warszawski
Profesura	1979 (profesor zwyczajny)
Praca naukowa
Instytucja	Polska Akademia Nauk
Instytut	Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika
Okres zatrudn.	1962–1982
Uczelnia	Uniwersytet Princeton
Okres zatrudn.	1982–2007
Dyrektor
Instytut	Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk
Okres spraw.	1974–1975
Poprzednik	Stefan Piotrowski
Następca	Józef Smak
Odznaczenia

Badania naukowe i życiorys

Urodził się w Wilnie. Ojciec był prawnikiem, matka nauczycielem literatury polskiej. W czasie okupacji niemieckiej (1941–1944) rodzina przebywała na Litwie, w latach 1945–1947 mieszkali w Krakowie, następnie przenieśli się do Moskwy, a od 1949 mieszkali w Warszawie^{[potrzebny przypis]}. Jego kontakty z astronomami z Uniwersytetu Warszawskiego rozpoczęły się latem 1955^[1]. Pierwszy artykuł naukowy dotyczący minimów gwiazd podwójnych opublikował w „Acta Astronomica” mając 18 lat. W latach 1959–1962 był studentem Uniwersytetu Warszawskiego, tytuł magistra uzyskał w 1962. Doktoryzował się na Uniwersytecie Warszawskim z astronomii w 1964; jego promotorem był Stefan Piotrowski, który wcześnie odkrył niezwykły talent Paczyńskiego.

W 1964 ożenił się z Hanną Adamską.

Jego nauczycielami w Warszawie byli m.in. Stefan Piotrowski i Włodzimierz Zonn. Od 1962 do 1982 pracował w Zakładzie Astronomii PAN (w 1975 przemianowanym na CAMK); doktor habilitowany 1974, profesor 1979. Jego pierwszym doktorantem był Janusz Ziółkowski, z którym m.in. napisał pracę „On the Origin of Planetary Nebulae and Mira Variables”^[2]. Jesienią 1968 Paczyński pracował w instytucie JILA w Boulder, Kolorado. Opublikował wtedy serię artykułów „Evolution of Single Stars”.

W 1971 opublikował przeglądowy artykuł Evolutionary Processes in Close Binary Systems w „Annual Review of Astronomy and Astrophysics(inne języki)”^[3] (ok. 1100 cytowań zindeksowanych w bazie Web of Science do 2022 r.^[4][5]). W 1972 Józef Smak i Paczyński wspólnie z astronomem Robertem O’Dellem z Uniwersytetu Chicagowskiego zaproponowali powstanie centrum zajmującego się teoretyczną astronomią, dzięki tej inicjatywie powstało Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN.

W 1974 został dyrektorem Centrum (był nim przez okres około jednego roku) i był odpowiedzialny m.in. za zakup komputera PDP-11/45. Mając 36 lat został najmłodszym w historii członkiem PAN^[6]. W 1974 opublikował pierwszą pracę na temat soczewkowania grawitacyjnego. Nad zagadnieniem tym pracował z Michałem Jaroszyńskim i Markiem Abramowiczem^[7]. W tym czasie wyjeżdżał do Stanów i współpracował z młodymi naukowcami amerykańskimi, którzy odbywali staże w CAMK-u.

W czasie stanu wojennego przebywał w Caltechu i postanowił zostać w Stanach Zjednoczonych. Dostał ofertę pracy m.in. na Wydziale Astrofizyki Uniwersytetu w Princeton, gdzie pracował do końca swojego życia; w latach 1982–1989 był profesorem, a od 1989 prowadził katedrę astrofizyki imienia Lymana Spitzera Jr. W tym czasie był obywatelem polskim i amerykańskim.

Trzy odznaki z debaty nad rozbłyskami gamma w 1995. Osoby na widowni poproszono po debacie o głosowanie i przyczepienie odpowiedniego znaczka – rozbłyski gamma są (a) pochodzenia galaktycznego, (b) kosmologicznego lub (c) pochodzą z innego miejsca.

W połowie lat 80. rozpoczął prace nad projektami, które przyniosły największe sukcesy w jego życiu. Wysunął hipotezę o kosmologicznym pochodzeniu rozbłysków gamma. W 1986 opublikował artykuł w ApJL, w którym zaproponował, że rozbłyski przychodzą z odległości kosmologicznych (poza nasza galaktyką). Astronom Stanisław Bajtlik tak opisuje przyczynki Paczyńskiego: „W swej opinii przez długi czas był osamotniony. W 1995, w 75. rocznicę wielkiej debaty pomiędzy Heberem Curtisem i Harlowem Shapleyem na temat natury obiektów mgławicowych w tej samej, historycznej sali Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Waszyngtonie odbyła się debata między Bohdanem Paczyńskim a Donaldem Lambem(inne języki) na temat natury błysków gamma i odległości do nich. Lamb był czołowym zwolennikiem hipotezy o bliskim pochodzeniu błysków. Debatę moderował brytyjski astronom królewski Martin Rees. Choć wynik debaty relacjonowano jako remis, już wkrótce wyniki nowych obserwacji w pełni przyznały rację Paczyńskiemu. Był to jego wielki tryumf”^[8].

Raporty w pokoju Bohdana Paczyńskiego na Uniwersytecie w Princeton

Razem z Grzegorzem Pojmańskim prowadził projekt All Sky Automated Survey (ASAS).

W 2005 był wśród odkrywców planety OGLE-2005-BLG-390L b.

W ostatnich czterech latach życia był chory na glejaka mózgu (lewa strona mózgu). Zachował jednak wielką umiejętność asymilowania idei oraz wysuwania nowych pomysłów, mimo że miał kłopoty z problemami rachunkowymi. Opublikował w tym czasie szereg artykułów, między innymi „Astronomy with Small Telescopes” (astronomia za pomocą małych teleskopów) w „Publications of the Astronomical Society of the Pacific(inne języki)”^[9]. Uważał, że astronomowie mają obowiązek znaleźć metodę wczesnego ostrzegania przed kometami lub planetoidami mogącymi uderzyć w Ziemię. Zaproponował zorganizowanie sieci małych teleskopów na Ziemi. Uważał, że należy umieścić teleskop w punkcie libracyjnym L1, co pozwoliłoby także na obserwację planetoid (tzw. killer asteroids), nadchodzących z kierunku Słońca.

Opublikował ponad 200 recenzowanych prac naukowych, które do 2022 r. były cytowane ponad 30 tys. razy^[10]. Najczęściej cytowana (ponad 3000 razy do 2022 r.) jego publikacja jest z 2004 r. i ma tytuł „The Swift gamma-ray burst mission”^[11]. Druga pod względem liczby cytowań (ponad 1300 razy do 2022 r.) jest jednoautorska praca z 1986 r. pt. „Gravitational Microlensing by the Galactic Halo”^[12].

Zmarł w Princeton, pochowany na cmentarzu leśnym w Laskach (na terenie Zakładu dla Niewidomych)^[13].

Tablica i plakat z projektu OGLE w pokoju Bohdana Paczyńskiego w Princeton University

Mikrosoczewkowanie grawitacyjne

W latach 80. zaproponował metodę mikrosoczewkowania grawitacyjnego poszukiwania słabo świecących (lub nieświecących wcale) obiektów. W publikacji z 1986 r. twierdził, że nawet jeśli mikrosoczewkowania grawitacyjnego nie uda się odkryć, to zebrane w ten sposób dane posłużą do odkrycia wielu gwiazd zmiennych^[12]. Dało to początek współczesnym przeglądom nieba z wykorzystaniem kamer CCD.

Zainicjował też projekt Optical Gravitational Lensing Experiment (OGLE) we współpracy pomiędzy Warszawą, Princeton i Carnegie, prowadzony przez Andrzeja Udalskiego.

W lutym 2008 w czasopiśmie „Science” ukazał się pośmiertnie artykuł pt. „Discovery of a Jupiter/Saturn analog with gravitational microlensing”, którego współautorem był Paczyński. Poinformowano w nim o odkryciu wokół OGLE-2006-BLG-109 układu planetarnego o budowie przypominającej Układ Słoneczny. Była to piąta i szósta planeta odkryta tą metodą^[14].

Staże naukowe

• 1962–1963: Astronomical Assistant, Obserwatorium Licka, University of California
• 1964 (dwa miesiące): obserwator, Obserwatorium Astronomiczne w Belgradzie, Jugosławia
• 1965 (dwa miesiące): obserwator, Observatoire de Haute-Provence, Francja
• 1966 (jeden miesiąc): naukowiec wizytujący, Obserwatorium Paryskie, Francja
• 1968–1969: naukowiec wizytujący, JILA, Uniwersytet Kolorado w Boulder
• 1970 (dwa miesiące): naukowiec wizytujący, Institute of Theoretical Astronomy(inne języki), Uniwersytet w Cambridge, Anglia
• 1973 (jeden miesiąc): naukowiec wizytujący, International Center for Theoretical Physics, Triest, Włochy
• 1973 (trzy miesiące): naukowiec wizytujący, California Institute of Technology
• 1974 (jeden miesiąc): naukowiec wizytujący, Obserwatorium Uniwersytetu w Princeton oraz Institute for Advanced Studies at Princeton
• 1975–1976: Sherman Fairchild Distinguished Scholar, California Institute of Technology
• 1977 (jeden miesiąc): naukowiec wizytujący, Institute of Theoretical Astronomy, Cambridge, Anglia
• 1976, 1977, 1978 (jeden miesiąc) naukowiec wizytujący, Princeton University Observatory oraz w Institute for Advanced Studies at Princeton
• 1979 (trzy miesiące): naukowiec wizytujący, Department of Astronomy, Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley
• 1980, 1981 (dwa miesiące): naukowiec wizytujący, w Princeton University Observatory oraz w Institute for Advanced Studies at Princeton
• 1981–1982: Sherman Fairchild Distinguished Scholar, California Institute of Technology
• 1989 (4 miesiące): naukowiec wizytujący w Center for Astrophysics, Uniwersytet Harvarda
• 1994 (3 miesiące): naukowiec wizytujący w Institut d'Astrophysique (CNRS) w Paryżu, Francja
• 1995 (3 miesiące): naukowiec wizytujący w National Observatory w Tokio, Japonia
• 1967–1980: 10 krótkich wizyt w Radzie Astronomii Akademii Nauk ZSRR w Moskwie (Астрономический совет АН СССР)

Stowarzyszenia

• Polskie Towarzystwo Astronomiczne, 1961–2007
• Międzynarodowa Unia Astronomiczna, 1967–2007
• American Astronomical Society, 1969–2007
• Niemiecka Akademia Przyrodników Leopoldina (niem. Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina), 1974–2007
• Członek korespondent, Polska Akademia Nauk, 1976–1991
• Polska Akademia Nauk, 1991–2007
• Royal Astronomical Society, 1976–1977
• Associate Member, Royal Astronomical Society, 1977–2007
• Polskie Towarzystwo Fizyczne, 1978–2007
• American Physical Society, 1982–1986
• Foreign Associate, US National Academy of Sciences, 1984–2007

Wybrane publikacje

• B.B. Paczynski B.B., Gravitational microlensing at large optical depth, „The Astrophysical Journal”, 301, 1986, s. 503–516, DOI: 10.1086/163919 [dostęp 2021-12-20] (ang.).
• B.B. Paczynski B.B., Gravitational microlensing by the galactic halo, „The Astrophysical Journal”, 304, 1986, s. 1–5, DOI: 10.1086/164140 [dostęp 2021-12-19] (ang.).
• B.B. Paczynski B.B., Gamma-ray bursters at cosmological distances, „The Astrophysical Journal”, 308, 1986, L43–L46, DOI: 10.1086/184740 [dostęp 2021-12-20] (ang.).
• BohdanB. Paczyński BohdanB., Astronomy with Small Telescopes, „Publications of the Astronomical Society of the Pacific”, 118 (850), 2006, s. 1621–1625, DOI: 10.1086/510260, JSTOR: 10.1086/510260 [dostęp 2021-12-19] (ang.).

Odznaczenia, nagrody i wyróżnienia

• 1979: Invited Discourse, XVII General Assembly of the International Astronomical Union, Montreal
• 1980: Nagroda Państwowa I stopnia^[15]
• 1981: Medal Karla Schwarzschilda, K. Schwarzschild Lecture od Astronomische Gesellschaft
• 1982: Alfred Jurzykowski Foundation Award, New York
• 1985: Medaille de l’Adion, Nice
• 1987: Medal Eddingtona od Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego
• 1992: Heineman Prize
• 1995: Morris Loeb Lectures on Physics at Harvard
• 1996: George Darwin Lecture to the Royal Astronomical Society in London
• 1996: Russel Marker Lecture series at Penn State University
• 1996: Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej
• 1997: Medal Henry’ego Drapera od National Academy of Sciences
• 1998: The Antoinette de Vaucouleurs Medal and Memorial Lecture, University of Texas
• 1999: Złoty Medal Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego
• 1999: Sackler Lectureship at the University of California, Berkeley
• 1999: Thomas Gold Lectureship at Cornell University
• 1999: The Marc Aaronson Memorial Lectureship, University of Arizona
• 2000: Bruno Rossi Prize(inne języki) od High Energy Division American Astronomical Society
• 2000: L. Biermann Lectures at the Max Planck Inst. for Astrophysics, Garching
• 2000: Medal Mariana Smoluchowskiego od Polskiego Towarzystwa Fizycznego
• 2000: Nagroda Naukowa im. Mikołaja Kopernika w dziedzinie astronomii,
• 2001: Merle Kingsley Distinguished Visitor at Caltech
• 2002: Halley Lecture at Oxford University
• 2002: Bruce Medal od Astronomical Society of the Pacific
• 2003: Seyfert Lecture at Vanderbilt University
• 2005: Tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego
• 2006: Tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu^[16]
• 2006: Henry Norris Russell Lectureship. Najwyższe wyróżnienie Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego za „niezwykle oryginalne przyczynki do szerokiej gamy problemów takich jak ewolucja gwiazd, błyski gwiazd gamma, zderzenia układów podwójnych, soczewkowanie grawitacyjne i kosmologia. Jego badania cechuje twórczość i rozpiętość i dały impuls badaniom obserwacyjnym, które przyniosły wiele wyników”.
• 2007: Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie)^[17]

Grób prof. Bohdana Paczyńskiego na cmentarzu leśnym w Laskach

Upamiętnienie

• Jego imię nosi planetoida (11755) Paczynski.
• Podczas 35 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Astronomicznego w Gdańsku (11–14 września 2011) ustanowiono Medal Bohdana Paczyńskiego jako wyróżnienie dla wybitnych naukowców związanych z polską astronomią. Medale te otrzymali: Martin Rees (2013), George W. Preston(inne języki) (2015), Aleksander Wolszczan (2017), Wojciech Dziembowski (2019) oraz Romuald Tylenda (2021)^[18].
• Ulica prowadząca do Obserwatorium Astronomicznego w Ostrowiku została nazwana jego imieniem w 2025^[19].