Buławinka czerwona

Buławinka czerwona, buławinka drobnogłówkowa (Claviceps purpurea (Fr.) Tul.) – gatunek grzybów należący do rodziny buławinkowatych (Clavicipitaceae)^[1].

Buławinka czerwona

Morfologia
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	grzyby
Typ	workowce
Klasa	Sordariomycetes
Rząd	rozetkowce
Rodzina	buławinkowate
Rodzaj	buławinka
Gatunek	buławinka czerwona
Nazwa systematyczna
Claviceps purpurea (Fr.) Tul. Annls Sci. Nat., Bot., sér. 3 20: 45 (1853)

Askospory buławinki czerwonej

Systematyka i nazewnictwo

Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Claviceps, Clavicipitaceae, Hypocreales, Hypocreomycetidae, Sordariomycetes, Pezizomycotina, Ascomycota, Fungi^[1].

Po raz pierwszy takson ten opisał w 1823 r. Elias Fries nadając mu nazwę Sphaera purpurea, do rodzaju Claviceps przeniósł go Louis René Tulasne w 1853 r.^[1]

Synonimów ma około 20. Niektóre z nich:

• Claviceps microcephala (Wallr.) Tul. 1853
• Claviceps purpurea var. agropyri Tanda 1981
• Claviceps purpurea var. purpurea (Fr.) Tul. 1853
• Claviceps purpurea var. spartinae R.A. Duncan & J.F. White 2002
• Cordyceps microcephala (Wallr.) Berk. & Broome
• Cordyceps purpurea (Fr.) Berk.
• Kentrosporium microcephalum Wallr
• Pseudocenangium purpureum (Fr.) A. Knapp
• Sclerotium clavus DC. 1815
• Sphacelia segetum Lév. Paryż 1827
• Sphaeria purpurea Fr. Lund 1823^[2].

W 2025 r. Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego zarekomendowała nazwę buławinka drobnogłówkowa dla synonimu Claviceps microcephala (Wallr.) Tul.^[3]

Morfologia i rozmnażanie

Przetrwalniki buławinki czerwonej o nazwie sporysz przy sprzyjającej pogodzie kiełkują w glebie i wyrastają z nich nitkowate twory zakończone czerwoną główką o średnicy 2–3 mm. Są to podkładki z butelkowatymi perytecjami, w których powstają zarodniki płciowe – askospory. W okresie kwitnienia askospory są wyrzucane z worków. Rozwijają się dalej jeśli trafią na znamiona słupków roślin (głównie zbóż i traw) dokonując ich infekcji pierwotnej. Na znamieniu słupka askospory kiełkują nie tworząc przycistki, lecz wraz z łagiewką pyłkową wrastają do zalążni^[4]. Wewnątrz słupka rozrasta się grzybnia buławinki wypełniając go całkowicie splecioną masą strzępek tworzących bezpłciowo zarodniki konidialne. Z kłosów porażonej rośliny wydzielany jest jednocześnie słodki sok przywabiający owady, które przenoszą konidia i rozprzestrzeniają grzyba. Konidia dokonują infekcji wtórnych^[5]. Ich wytwarzanie trwa około 2 tygodni. Po tym czasie ustaje wydzielanie słodkiego nektaru z kwiatów i grzybnia zaczyna tworzyć przetrwalniki (sporysz). Mają kształt długich, purpurowoczarnych rożków i zachowują żywotność przez okres do 3 lat. Mogą zimować w ziemi wraz z resztkami pożniwnymi, lub dostać się do niej wraz z materiałem siewnym^[4].

Znaczenie

• Grzyb ten jest pasożytem, sprawcą choroby zwanej sporyszem zbóż i traw. W przeszłości zakażenia zbóż buławinką czerwoną były przyczyną znacznych strat ekonomicznych i zatruć. Obecnie choroba ta wyrządza szkody głównie w uprawie żyta heterozyjnego^[4].
• Sporysz zawiera wiele alkaloidów – ergotaminę, ergometrynę, ergozynę i inne^[4][6]. Dawniej był uznawany za roślinę leczniczą (grzyby wówczas zaliczano do roślin) i używano go do usunięcia zatrzymanego łożyska, do tamowania krwotoków z dróg rodnych^[6], leczenia nowotworów (np. guza włóknistego macicy)^[6] oraz do usuwania ciąży^[7][6].
• Sporysz jest wykorzystywany do produkcji niektórych leków. W tym celu wyhodowano szczepy buławinki czerwonej charakteryzujące się zawartością dużej ilości alkaloidów w sporyszu^[4]. Opracowano też szereg półsyntetycznych pochodnych o bardziej wybiórczym działaniu na receptory, np. dihydroergotaminę^[6].
• Albert Hofmann wyizolował ze sporyszu związki chemiczne (kwas lizergowy^[6]) do produkcji LSD^[8].