Centrolew

Centrolew, wł. Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu – sojusz partii centrowych i lewicowych zawiązany w 1929 w celu zwalczania systemu rządów sanacji obozu Józefa Piłsudskiego. W skład Centrolewu weszły: Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”, Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”, Stronnictwo Chłopskie, Narodowa Partia Robotnicza oraz mniejsze ugrupowania chrześcijańsko-demokratyczne^[1].

Centrolew

Państwo	Polska
Lider	Mieczysław Niedziałkowski, Jan Dąbski, Wincenty Witos, Maksymilian Malinowski, Karol Popiel
Data założenia	14 września 1929
Data rozwiązania	1931
Partie członkowskie	PPS, SCh, PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie”, NPR
Ideologia polityczna	socjalizm, socjalizm agrarny, agraryzm, chrześcijańska demokracja
Poglądy gospodarcze	socjalizm, agraryzm
Młodzieżówka	OM TUR, ZMPJ
Barwy	czerwień

W wyniku łamania przez obóz sanacyjny zasad obowiązujących w państwie demokratycznym, ugrupowania opozycyjne wywodzące się z kręgów lewicowych i centrowych postanowiły się zjednoczyć. Po wyborach sejmowych w 1928 narastające w obozie sanacyjnym tendencje totalitarne przyspieszyły nasilanie się opozycyjności w partach chłopskich, która stawała się jednocześnie platformą do zawierania porozumień i koalicji sejmowych. Pierwszą tego rodzaju próbą było utworzenie w listopadzie 1928 przez PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie i Polską Partię Socjalistyczną – Komisji Porozumiewawczej dla Obrony Republiki i Demokracji. Ku lewicy sejmowej ewoluowały też partie centrowe – Polskie Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Demokratyczne i Narodowa Partia Robotnicza. Podstawą zbliżenia lewicy i centrum była konieczność przeciwstawienia się zagrożeniu demokracji parlamentarnej i demokratycznych swobód obywatelskich ze strony sanacji. Dodatkowym czynnikiem stymulującym zbliżenie były zarysowujące się coraz wyraźniej tendencje do zjednoczenia ruchu ludowego^[2].

W 1929 powstał Centrolew, który dążył do obalenia rządów autorytarnych i przywrócenia w Polsce rządów parlamentarnych^[1]. W czerwcu 1930 koalicja Centrolewu na Kongresie Obrony Prawa i Wolności Ludu w Krakowie, proklamowała m.in. walkę o usunięcie dyktatury Józefa Piłsudskiego, aż do zwycięstwa oraz chciała powołania „rządu zaufania” Sejmu i społeczeństwa^[3].

Centrolew doprowadził do ustąpienia rządu Kazimierza Świtalskiego^[1]. Władze sanacyjne zaczęły zdecydowanie przeciwdziałać. 25 sierpnia 1930 powołano nowy rząd, którego premierem został Józef Piłsudski. 29 sierpnia prezydent Ignacy Mościcki rozwiązał Sejm i Senat i zarządził nowe wybory, wskutek czego parlamentarzyści opozycyjni zostali pozbawieni immunitetu^[a][4]. W nocy z 9 na 10 września władze sanacyjne bez nakazu sądowego aresztowały polityków opozycji (m.in. Wincentego Witosa i Wojciecha Korfantego) oraz kontynuowano represje. Kilku działaczy (m.in. Hermana Liebermana z PPS, oskarżyciela w procesie ministra Gabriela Czechowicza) dotkliwie pobito, wszystkich poddano szykanom i znieważono słownie. W ciągu kilku tygodni aresztowano prawie pięć tysięcy innych działaczy Centrolewu. Represje miały osłabić Centrolew przed zbliżającymi się wyborami parlamentarnymi oraz pozbawić sojusz jego liderów^[1].

Wiec Centrolewu w warszawskiej Dolinie Szwajcarskiej, 15 września 1930

Wybory przyniosły Centrolewowi dotkliwą porażkę. Spowodowało to całkowity rozpad Centrolewu. Aresztowanych działaczy osadzono w twierdzy brzeskiej nad Bugiem. Proces brzeski odbywał się w Warszawie od października 1931 do stycznia 1932^[5].

Uwagi

1. Immunitet wygasał z chwilą zakończenia kadencji izb parlamentu, nie zaś z datą ukonstytuowania się nowego.