Herman Lieberman

Herman Lieberman (ur. 3 stycznia 1870 w Drohobyczu, zm. 21 października 1941 w Londynie) – polski adwokat, działacz socjalistyczny, jeden z przywódców i poseł Polskiej Partii Socjalistycznej, publicysta. Żołnierz Legionów Polskich, prezydent efemerycznej Republiki Przemyskiej, współtwórca Centrolewu.

Herman Lieberman

Data i miejsce urodzenia	3 stycznia 1870 Drohobycz, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	21 października 1941 Londyn, Wielka Brytania
Minister sprawiedliwości
Okres	od 3 września 1941 do 20 października 1941
Przynależność polityczna	Polska Partia Socjalistyczna
Poprzednik	Marian Seyda
Następca	Karol Popiel (p.o.)
Odznaczenia

Zobacz teksty Hermana Liebermana w Wikiźródłach

Życiorys

Rodzina i wykształcenie

Jego ojciec Józef był przedsiębiorcą naftowym i kierownikiem w kopalni. W dzieciństwie Lieberman posługiwał się imieniem Hersz. Choć wychował się w rodzinie żydowskiej, wcześnie znalazł się pod wpływem religii katolickiej^[1] i uległ asymilacji^[2]. Uczęszczał do gimnazjum w Borysławiu (według innych źródeł w gimnazjum w Drohobyczu^[1][3]) i do gimnazjum w Stryju, gdzie przewodził organizacji Socjomatetów^[1].

W 1888 zdał maturę i rozpoczął studia prawnicze w Wiedniu, ale wkrótce przerwał naukę i wyjechał do Zurychu, a następnie do Paryża, gdzie nawiązał kontakty z działaczami socjalistycznymi^[1]. Częstą zmianę miejsca pobytu wymuszało zaangażowanie w ruch socjalistyczny (od lat gimnazjalnych) i prześladowania z tym związane.

W 1893 powrócił do Galicji. Wznowił studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, gdzie otrzymał w 1894 tytuł doktora praw. W tym roku (według innego źródła w 1896^[3]) ożenił się również z Gustawą (z domu Brings).

Działalność pod panowaniem austriackim

Jako prawnik prowadził jednocześnie działalność polityczną i społeczną, za którą kilkakrotnie był sądzony.

W czerwcu 1894 został aplikantem adwokackim w kancelarii Samuela Reicha w Rzeszowie^[3][1]. Zorganizował struktury Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej w mieście, założył stowarzyszenie oświatowe Siła. W drugiej połowie 1895 wydawał w swoim mieszkaniu przy ul. Zamkowej tygodnik „Postęp”, który wspierał kandydaturę wyborczą krakowskiego profesora prawa Józefa Rosenblatta (obrońcy Ludwika Waryńskiego i towarzyszy w procesie krakowskim w 1880), domagając się powszechności wyborów; pismo zostało w listopadzie zawieszone przez władze miejskie, które wytoczyły Liebermanowi proces, zakończony uniewinnieniem. Był faktycznym przywódcą pierwszego rzeszowskiego strajku, zorganizowanego przez pracowników budowlanych w maju 1896^[3].

W drugiej połowie 1896 został pod naciskiem władz Rzeszowa zwolniony z pracy i zmuszony do opuszczenia miasta, osiadając w Przemyślu^[3]. W 1897 po zdaniu egzaminu zawodowego otworzył tam własną kancelarię^[1]. 4 listopada 1900 został pobity przez podwładnych komendanta stacjonującego w mieście 10 Korpusu, generała Antona Galgótzy'ego(inne języki), który uznawał socjalistów za działaczy antyaustriackich, antypaństwowych i antywojskowych. Po tym, jak grupa robotników zraniła w odwecie oficera 58 pp., Lieberman z grupą towarzyszy stanął przed sądem we Lwowie, ale został w lutym 1901 uniewinniony, a Ignacy Daszyński zrelacjonował zajście na zebraniu Rady Państwa we Wiedniu^[4].

Od 1901 do 1919 Lieberman był członkiem Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD), później jednym z przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1907 i 1911 dwukrotnie wybierany do Izby Posłów Reichsratu Przedlitawii w Wiedniu. Zasłynął jako znakomity mówca.

W 1911 zainicjował budowę Domu Robotniczego w Przemyślu. Następnie został jego dyrektorem.

I wojna światowa i walki o granice Polski

W czasie I wojny światowej wstąpił do Legionów Polskich. Przydzielony do 1 pułku Legionów i do III Brygady^[5]. Walczył jako szeregowiec, a z czasem jako porucznik. Za walki pod Kostiuchnówką nad Styrem został odznaczony Krzyżem Walecznych. Służbę zakończył w maju 1917^[1]. Był jednym z sześciu obrońców w procesie legionistów w Marmaros-Sziget od czerwca do września 1918^[6].

1 listopada 1918 po fiasku ukraińskiej próby zajęcia Przemyśla w ramach tzw. czynu listopadowego wziął udział w rokowaniach polsko-ukraińskich. W kolejnych dniach doprowadził do utworzenia Polskiej Rady Narodowej w Zasaniu, lewobrzeżnej części Przemyśla opanowanej przez oddziały polskie^[7]. 7 listopada na wieść o obradach zgromadzenia ludowego na przemyskim Rynku przedostał się na prawy brzeg i wygłosił z okna ratusza apel o zaniechanie walk polsko-ukraińskich. Proklamował Republikę Przemyską, która pod jego prezydenturą przetrwała pięć dni, głosząc „zakończenie walki narodowej” i „obronę ludności przed głodem, zimnem i anarchią”. Przyjął od zgromadzenia ludowego postulat utworzenia Rady Delegatów Robotniczych, przemianowanej po przybyciu żołnierzy na Radę Robotniczo-Żołnierską, pod warunkiem podporządkowania jej Polskiej Radzie Narodowej w charakterze organu pomocniczego^[8].

W styczniu 1919 został wybrany z okręgu przemyskiego posłem na Sejm Ustawodawczy, w którym brał udział w przygotowaniu i uchwaleniu konstytucji marcowej. Reprezentował Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów^[9].

W lipcu 1919 przebywał w Paryżu, gdzie w wywiadach udzielonych prasie lewicowej przedstawił zajęcie Wilna i początkowy etap wojny polsko-bolszewickiej jako akcję o charakterze obronnym z polskiej strony, a także zdezawuował tajne pertraktacje polityków Komitetu Narodowego Polskiego z przedstawicielem białogwardzistów w Paryżu Siergiejem Sazonowem jako prywatne inicjatywy^[10]. Według własnej relacji otrzymał od francuskiego komunisty Marcela Cachina propozycję mediacji w konflikcie z Rosją radziecką, którą Józef Piłsudski miał podczas rozmowy w Belwederze w drugiej połowie września stanowczo odrzucić^[11]. Latem 1919 w dyskusji sejmowej nad ratyfikacją przez Polskę traktatu wersalskiego Lieberman wskazał, że sprawę niepodległości Polski na arenę międzynarodową wprowadziło obalenie caratu przez rewolucję robotniczą i wyraził sprzeciw wobec polskiego udziału w interwencji w Rosji^[10]. Wraz z innymi członkami ZPPS przekazał 7 października 1919 ministrowi spraw zagranicznych Ignacemu Paderewskiemu interpelację w sprawie ujawnionej przez prasę francuską propozycji pokojowej złożonej przez bolszewików podczas tajnych rokowań polsko-radzieckich w Białowieży, która to propozycja zgodnie z oświadczeniem Paderewskiego wobec Rady Najwyższej Konferencji Pokojowej w Paryżu z 15 września w całości zaspokajała dążenia terytorialne Polski; interpelacja żądała zakończenia wojny z Rosją radziecką jako prowadzonej na rozkaz Ententy^[12].

W lutym 1920 brał udział w obradach sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych nad odpowiedzią na radziecką ofertę pokojową z 28 stycznia, domagając się bezskutecznie natychmiastowego zaproponowania miejsca i czasu rozpoczęcia rokowań oraz jednoznacznego poparcia dla prawa Białorusinów i Ukraińców do samookreślenia^[13]. 18 maja 1920 entuzjastycznie powitał powracającego do Warszawy po sukcesie wyprawy kijowskiej Józefa Piłsudskiego^[14]. Latem 1920 odbył misję do Anglii i Francji, z której raportował, że mimo braku przedstawicielstw dyplomatycznych Rosji radzieckiej w krajach zachodnich tamtejszy ruch socjalistyczny sprzyja bolszewikom; według działacza Komunistycznej Partii Robotniczej Polski Pawła Lewinsona jego misja miała na celu „spacyfikowanie” europejskich socjalistów^[15][a]. Po powrocie na posiedzeniu Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS 20 lipca 1920 Lieberman zajął mniejszościowe stanowisko przeciwko udziałowi PPS w tworzonym wówczas na wniosek Rady Obrony Państwa koalicyjnym rządzie obrony narodowej^[19].

II Rzeczpospolita

Podczas procesu brzeskiego na ławie oskarżonych z Wincentym Witosem i Stanisławem Dubois

W latach 1920–1939 był członkiem Rady Naczelnej PPS, w latach 1931–1934 wiceprzewodniczącym Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. Prowadził kancelarię adwokacką, występował w procesach politycznych; m.in. doprowadził do uniewinnienia robotników krakowskich, oskarżonych w związku z krwawymi zajściami w 1923 roku.

Po przewrocie majowym z 1926 stał się przeciwnikiem sanacji. Występował przeciw nadużyciom władzy, m.in. zgłosił wniosek o postawienie ministra skarbu Gabriela Czechowicza przed Trybunałem Stanu za finansowanie akcji wyborczej BBWR i w czerwcu 1929 pełnił rolę oskarżyciela w jego procesie. Został na tym tle obelżywie zaatakowany przez Józefa Piłsudskiego na łamach „Głosu Prawdy”^[9].

Był zaangażowany w prace nad zawiązaniem Centrolewu, do którego doszło we wrześniu 1929^[9]. 9 września 1930 aresztowany jako jeden z przywódców Centrolewu i bestialsko pobity, a następnie wraz z grupą posłów opozycyjnych osadzony w twierdzy w Brześciu nad Bugiem. Skazany w tzw. procesie brzeskim w styczniu 1932 na dwa i pół roku więzienia pod zarzutem przygotowywania zamachu stanu.

Na emigracji

Miejsce pochówku Hermana Liebermana w Londynie

4 października 1933, na dzień przed zatwierdzeniem wyroku przez Sąd Najwyższy, wyjechał do Czechosłowacji, a stamtąd do Francji^[9]. Pomagał walczącej Republice Hiszpańskiej oraz brygadom międzynarodowym, w tym rannym ochotnikom z XIII Brygady im. Jarosława Dąbrowskiego, podczas hiszpańskiej wojny domowej.

14 maja 1939 opublikował w tygodniku „Świat i Polska” artykuł pt. On ne parle pas ainsi de la Pologne! (Tak się nie mówi o Polsce!), będący odpowiedzią na tekst Marcela Déata Dlaczego musimy umierać za Gdańsk? z 4 maja 1939.

Po wybuchu II wojny światowej był bliskim współpracownikiem generała Władysława Sikorskiego. Został jednym z trzech wiceprezesów Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej, emigracyjnego parlamentu polskiego, utworzonego w Paryżu. W czerwcu 1940 przedostał się po kapitulacji Francji do Londynu^[9]. Od 3 września do 20 października 1941 był ministrem sprawiedliwości w trzecim rządzie Władysława Sikorskiego.

Był zdecydowanym przeciwnikiem żydowskich ugrupowań narodowych, opowiadał się konsekwentnie za asymilacją Żydów.

Zmarł w wyniku udaru mózgu w Londynie 21 października 1941^[9] i pochowany został w części wschodniej cmentarza Highgate (Highgate East, Sq. 84, gr. 50563)^[20]. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu żydowskim w Przemyślu. Pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego postanowieniem prezydenta RP Władysława Raczkiewicza z 21 października 1941^[21][22].

Upamiętnienie

Symboliczny grób Hermana Liebermana na nowym cmentarzu żydowskim w Przemyślu

W filmie Śmierć prezydenta (1977) w reżyserii Jerzego Kawalerowicza w rolę Hermana Liebermana wcielił się aktor Kazimierz Iwor.

W 1996 ukazały się nakładem Wydawnictwa Sejmowego Pamiętniki Liebermana, opracowane naukowo przez Andrzeja Garlickiego.

W maju 2023 na wniosek rzecznika praw obywatelskich Marcina Wiącka Sąd Najwyższy uchylił wyrok skazujący Liebermana w procesie brzeskim, uniewinniając go od postawionych zarzutów^[9].

Uwagi

1. Bogusław Miedziński, który w 1930 prowadząc jako redaktor „Gazety Polskiej” akcję propagandową przeciwko Ignacemu Daszyńskiemu zarzucił mu, że jest narzędziem politycznym Liebermana^[16], jeszcze w 1948 w Londynie głosił natomiast, że Lieberman paktował w 1920 ze stroną radziecką i po ostrej reakcji Adama Ciołkosza wyzwał tego ostatniego na pojedynek^[17]. Lieberman ze swojej strony określił Miedzińskiego podczas debaty sejmowej nad ustawą o poborze rekruta w marcu 1926 „skrajnym militarystą”^[18].