Daniel Dennett

Daniel Clement Dennett III (ur. 28 marca 1942 w Bostonie, zm. 19 kwietnia 2024^[1]) – amerykański filozof, profesor filozofii na Uniwersytecie Tuftsa, reprezentant nowego ateizmu.

Daniel Clement Dennett

Daniel Dennett (2012)
Data i miejsce urodzenia	28 marca 1942 Boston
Data śmierci	19 kwietnia 2024
Zawód, zajęcie	filozof
Narodowość	amerykańska
Rodzice	Ruth Marjorie (z domu Leck) i Daniel Clement Dennett Jr.
Małżeństwo	Susan Bell
Dzieci	córka i syn
Krewni i powinowaci	sześcioro wnucząt
Strona internetowa

Życiorys

Urodził się w 28 marca 1942 roku w Bostonie jako syn Ruth Leck Dennett i Daniela C. Dennett Jr^[2].

Ukończył studia licencjackie na Uniwersytecie Harvarda w 1963 roku, a następnie otrzymał doktorat z filozofii na Uniwersytecie Oksfordzkim w 1965 roku^[3]. Doktorat Dennetta The mind and the brain: introspective description in the light of neurological findings: intentionality, napisany pod kierunkiem Gilberta Ryle’a, poświęcony został świadomości. Praca ta w 1969 roku została wydana w formie książki jako Content and Consciousness^[4][5].

W latach 1965–1971 wykładał na Uniwersytecie Kalifornijskim w Irvine, później rozpoczął nauczanie na Uniwersytecie Tuftsa. Był żonaty, miał dwójkę dzieci: córkę oraz syna^[3].

Koncepcje i poglądy

Zajmował się głównie filozofią umysłu i filozofią nauki. Był szczególnie zainteresowany biologią ewolucyjną oraz kognitywistyką. Był czołowym zwolennikiem teorii zwanej darwinizmem neuralnym (ang. neural darwinism).

Określany był jednym z „Czterech Jeźdźców” nowego ateizmu^[6].

Świadomość

Zdaniem Dennetta świadomość to program „maszyny wirtualnej” kształtującej procesy odbywające się w mózgu^[7]. Jest ona wytworem procesu ewolucji kulturowej. Ewolucja jednak nie wyjaśnia jak się ona rozwinęła poza tym, że posiada funkcję, która pomaga organizmowi przetrwać, dzięki czemu zadziałała tu selekcja naturalna^[8].

Dennett korzystając z komputerowej terminologii nazywał mózg hardware, na którym zainstalowany jest software, czyli język oraz memy. Hardware jest efektem ewolucji biologicznej, a software ewolucji kulturowej^[9]. Ludzie wytworzyli język by móc pokonać ograniczenia indeksykalne i opowiadać o wydarzeniach przeszłych bądź dziejących się w innym miejscu. Dzięki językowi mogą oni operować pojęciem takim jak „ja”, które zdaniem Dennetta jest tylko abstrakcją^[9].

W odniesieniu do tzw. trudnego problemu świadomości Davida Chalmersa, opierającego się na modalnym argumencie z zombie i ich pojmowalnej możliwości, Dennett wskazuje, że jest to pojęcie puste i tylko pozornie możemy pomyśleć o istotach, które są takie jak my, ale bez świadomości (Chalmers zakłada zatem niewykrywalne empirycznie własności)^[10]. W tym sensie Dennett jest redukcjonistą, gdyż nie uznaje świadomości za byt fundamentalny, a za byt fizyczny.

Podobne redukcyjne podejście zastosował do jaźni. W odniesieniu do jaźni Dennett używał sformułowania środek narratywnej ciężkości, porównując ją do środka ciężkości. Dennett nazywał środek ciężkości teoretycznym abstraktem i proponował by w taki sam sposób rozumieć jaźń – jako użyteczną fikcję^[11].

Model Wielokrotnych Szkiców

Daniel Dennett w Wenecji w 2006

Model świadomości Dennetta zwany jest Modelem Wielokrotnych Szkiców^[7] (ang. Multiple Drafts Model). Jest on modelem przeciwstawnym modelowi nazywanemu Kartezjańskim Teatrem^[12]. Model ten w języku polskim jest także tłumaczony jako Model Wielu Szkiców^[13] oraz Model Szkiców Złożonych^[14].

Według Modelu Wielokrotnych Szkiców świadomość nie jest pojedynczym procesem, ale ciągłym, zmiennym strumieniem, przechodzącym z jednego szkicu w drugi. Szkice te są nieustannie edytowane, mogą odpowiadać za zachowanie bądź zostać odrzucone^[15]. W modelu tym istnieje wiele strumieni, odpowiedzialnych za różne funkcje świadomości. Niektóre z nich istnieją także u zwierząt, inne są typowo ludzkie (związane ze zdolnościami językowymi oraz memami)^[16]. Zatem w mózgu mamy do czynienia z przetwarzaniem informacji równoległym, a nie modułowym^{[potrzebny przypis]}.

Heterofenomenologia

Dennet nazywał heterofenomenologią metodę badawczą, która ma na celu skonstruowanie obiektywnego opisu. Związana jest ona z tezą, że badanie świadomości powinno być przeprowadzane z perspektywy osoby trzeciej. Metoda ta polega na tym, że badana osoba sporządza opis swoich przeżyć, który jest następnie (przez inną osobę) interpretowany^[17]. Za pomocą heterofenomenologii Dennett chciał obalić trzy poglądy: zdarzenia świadome nie istnieją, zdarzenia świadome są epifenomenami i zdarzenia świadome istnieją, ale nie da się ich badać metodami dzisiejszej nauki (lub w ogóle)^[18].

Qualia

Zdaniem Dennetta qualia wydają się istnieć, jednak nie istnieją. W książce „Świadomość”, wychodząc od właściwości wtórnych Johna Locke’a, argumentował poprzez przyjrzenie się dowodom jakie stawiają filozofowie na istnienie qualiów by udowodnić, że ich nie ma. Ludzi, którzy wierzą w istnienie qualiów nazywa qualofilami^[7].

Memy i religia

Dennett był zwolennikiem memetyki. Uważał, że memy istnieją ponieważ są to słowa, które można wymawiać. Religia to jego zdaniem zjawisko naturalne, które należy w naukowy sposób badać. Powiązał też religię z memami. Zdaniem Dennetta memy były już obecne w religiach ludowych poprzedzających religie zinstytucjonalizowane, a następnie memy te zostały „udomowione”^[19].

Rzeczywiste Wzorce

Daniel Dennett w swojej książce „Intentional Stance” i artykule „Real Patterns” (1991) rozwinął koncepcję rzeczywistych wzorców^[20]. Są to regularności lub struktury w danych, które można zidentyfikować, mające jednak praktyczne znaczenie. Są one uznawane za "realne", ponieważ umożliwiają skuteczne przewidywanie i wyjaśnianie zjawisk, mimo że są w istocie, abstraktami. Wprowadzenie rzeczywistych wzorców połączył filozof z innym ważnym terminem swojego systemu, tj. z nastawieniem intencjonalnym (obok nich Dennett wyróżniał nastawienia fizykalne i funkcjonalne). Jest to metoda interpretowania zachowań istot i systemów poprzez przypisywanie im stanów mentalnych, takich jak przekonania i pragnienia, nawet jeśli takowych nie posiadają (np. komputer gra w szachy tak, jakby chciał wygrać). Dennett argumentuje, że przekonania i pragnienia są rzeczywistymi wzorcami, które można zidentyfikować poprzez nastawienie intencjonalne. Są to użyteczne abstrakcje, które mają realne konsekwencje. Taka ontologia ma wydźwięk mocno pragmatyczny.

Korzystając z wprowadzonego przez Wilfrida Sellarsa pojęcia manifestującego się obrazu świata (po części możemy utożsamiać go z psychologią potoczną), odnoszącego się do sposobu, w jaki świat jawi się nam w naszym codziennym doświadczeniu, obejmując zarówno zjawiska fizyczne, jak i mentalne, Dennett pokazuje jak rzeczywiste wzorce są identyfikowane w ramach tego obrazu i pomagają ludziom w nawigacji i zrozumieniu otaczającego ich świata.

Dennett wykorzystuje ewolucyjne podejście do zrozumienia umysłu; argumentuje, że zdolność do identyfikowania wzorców w otoczeniu jest adaptacją, która zwiększa nasze szanse na przetrwanie. Zdolność do przyjmowania nastawienia intencjonalnego i przypisywania innym istotom stanów mentalnych jest przykładem takiej strategii adaptacyjnej, która umożliwia przewidywanie zachowań innych i skuteczne działanie w kontekstach społecznych.

Koncepcja dennettowskich rzeczywistych wzorców została również zaadaptowana przez Davida Wallace'a w interpretacji ontologii fizyki. Wallace wykorzystuje rzeczywiste wzorce do zrozumienia struktur i regularności w teorii kwantowej, argumentując, że te wzorce są realne i mają istotne konsekwencje dla naszej interpretacji rzeczywistości fizycznej^[21][22].

Książki

Daniel Dennett jest autorem co najmniej 17 książek, opublikowanych w latach 1986–2023 przez różne wydawnictwa. Kilka tych dzieł wydano też po polsku.

• 1986: Content and Consciousness, Routledge & Kegan Paul Books Ltd; 2nd edition January, ISBN 0-7102-0846-4.
• 1985: The Mind’s I, Bantam, Reissue edition, współautor: Douglas Hofstadter, ISBN 0-553-34584-2.
• 1984: Elbow Room: The Varieties of Free Will Worth Wanting, MIT Press, ISBN 0-262-04077-8.
• 1989: The Intentional Stance, MIT Press; Reprint edition, ISBN 0-262-54053-3.
• 1992: Consciousness Explained, Back Bay Books, ISBN 0-316-18066-1.

• 2016: Świadomość, Kraków, Copernicus Center Press, ISBN 978-83-7886-256-7.

• 1996: Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life, Simon & Schuster; Reprint edition, ISBN 0-684-82471-X.
• 1997: Kinds of Minds: Towards an Understanding of Consciousness, Basic Books, ISBN 0-465-07351-4.

• 1997: Natura umysłów, Warszawa, Wydawnictwo CiS, ISBN 83-85458-61-1.

• 1998: Brainchildren: Essays on Designing Minds (Representation and Mind), MIT Press, ISBN 0-262-04166-9.
• 2003: Freedom Evolves, Viking Press, ISBN 0-670-03186-0.
• 2003: Science and Religion: Are They Compatible?, współautor: Alvin Plantinga.

• 2014: Nauka i religia. Czy można je pogodzić?, Kraków, Copernicus Center Press, ISBN 978-83-7886-110-2.

• 2005: Sweet Dreams, Philosophical Obstacles to a Science of Consiousness, MIT Press, ISBN 0-262-04225-8.

• 2007: Słodkie sny: Filozoficzne przeszkody na drodze do nauki o świadomości, Warszawa, Prószyński i S-ka, ISBN 978-83-7469-456-8.

• 2006: Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon, Viking – Penguin, ISBN 0-670-03472-X.

• 2008: Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne, Warszawa, PIW, ISBN 978-83-06-03138-6.

• 2011: Inside Jokes: Using Humor to Reverse-Engineer the Mind, współautorzy: Reginald Adams, Matthew Hurley.

• 2015: Filozofia dowcipu. Humor jako siła napędowa umysłu, Kraków, Copernicus Center Press, ISBN 978-83-7886-176-8.

• 2013: Intuition Pumps And Other Tools for Thinking.

• 2015: Dźwignie wyobraźni i inne narzędzia do myślenia, Kraków, Copernicus Center Press, ISBN 978-83-7886-113-3.

• 2017: From Bacteria to Bach and Back: The Evolution of Minds, W.W. Norton & Company, ISBN 978-0393242072.

• 2017: Od bakterii do Bacha. O ewolucji umysłów, Kraków, Copernicus Center Press, ISBN 978-83-7886-334-2.

• 2019: The Four Horsemen: The Conversation That Sparked an Atheist Revolution, współautorzy: Richard Dawkins, Sam Harris, Christopher Hitchens.

• 2019: Czterej jeźdźcy Apokalipsy. Jak się zaczęła ateistyczna rewolucja, Warszawa, Wydawnictwo CiS, ISBN 978-83-61710-30-1.

• 2023: I've been thinking, Norton, ISBN 978-0-393-86805-0.

Wyróżnienia

• Tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Bukareszteńskiego (20 czerwca 2011)^[23].
• Nagroda Erazma (2012).

Zobacz też

• memetyka
• neurobiologia
• ruch The Brights