Dies irae

Dies irae (łac. „Dzień gniewu”) – napisana na przełomie XII i XIII wieku rymowana sekwencja.

Ten artykuł dotyczy rymowanej sekwencji. Zobacz też: inne znaczenia tego wyrażenia.

Dies irae

Forma muzyczna	sekwencja

Opis

Sekwencja ta została w XIV wieku włączona została do mszału, a od czasu reformy trydenckiej śpiewana jest w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego w mszach żałobnych w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego; najczęściej jest to określenie całej sekwencji, a przy ściślejszym podziale – jej początku (drugim fragmentem sekwencji jest wtedy Tuba mirum)^[1][2]. W zwyczajnej formie rytu rzymskiego została podzielona na trzy części, stanowiące opcjonalne hymny Liturgii godzin (godziny czytań, jutrzni i nieszporów) w ostatnim tygodniu roku liturgicznego, który w tym czasie koncentruje się na paruzji Chrystusa. Autorstwo sekwencji nie zostało jednoznacznie ustalone (wymienia się obecnie około 80 możliwych twórców, zaś popularna i często błędnie podawana hipoteza na temat autorstwa Tomasza z Celano została obalona w 1931 roku przez Iguaneza^[3]). Rymowana modlitwa, na której podstawie stworzono tę sekwencję powstała prawdopodobnie na terenie Galii^[3].

W liturgii mariawickiej hymn Dzień on, dzień gniewu Pańskiego odmawiany lub śpiewany jest we Mszy żałobnej podczas pogrzebów i w Zaduszki^[4], a także na cmentarzu w czasie procesji w uroczystość Wszystkich Świętych. Wówczas podzielone fragmenty hymnu śpiewane są przy każdej z pięciu stacji procesji na cmentarzu^[5]. Ponadto w Kościele Katolickim Mariawitów istnieje zwyczaj odmawiania sekwencji przez wszystkich uczestników liturgii na każdej Mszy żałobnej.

Forma

Utwór jest napisany trocheicznym czterostopowcem (ośmiozgłoskowcem), ujętym w strofy trójwersowe oparte na jednym rymie. Zwrotkę tego typu bardzo często nazywa się strofą Dies irae albo strofą hejnałową^[6].

Opracowania muzyczne

Dies irae

Temat z chorału gregoriańskiego skomponowanego do słów Dies irae na potrzeby liturgii był często wykorzystywany przez kompozytorów zwłaszcza w wieku XIX i XX. Najbardziej znane kompozycje nawiązujące do tej melodii to Symfonia fantastyczna Berlioza, Totentanz Liszta oraz Rapsodia na temat Paganiniego Rachmaninowa.

Sam tekst wiersza spotkać można w mszach żałobnych pisanych przez różnych kompozytorów. Najsłynniejsze z takich kompozycji to Requiem d-moll Wolfganga Amadeusa Mozarta, Requiem B-dur Johanna Michaela Haydna, młodszego brata Josepha, oraz Requiem Giuseppe Verdiego.

Odniesienia w kulturze

• To nazwa jednego z utworów rosyjskiego prozaika Leonida Andriejewa.
• Z Dies irae pochodzi śpiewany współcześnie w Polsce na pogrzebach dwuwiersz „Dobry Jezu, a nasz Panie / Daj mu wieczne spoczywanie” (łac. „Pie Iesu Domine, dona ei requiem”).
• W bibliografii Stanisława Przybyszewskiego znajduje się napisany w 1909 roku dramat pt. Gody życia, będący przeróbką powieści Dzień sądu. Synów ziemi część wtóra. Z kolei Jan Kasprowicz jest autorem hymnu pod takim tytułem.
• Dwie ostatnie linijki hymnu zostały także wykorzystane w filmie Monty Python i Święty Graal, gdzie pokutnicy z dwuwierszem na ustach tłuką się po głowach deskami.
• Niektóre wersy użyte są w utworze goatransowej grupy Juno Reactor pt. Conquistador part 1. Inne pojawiają się w twórczości zespołów black metalowych (Bathory, Dissection), heavymetalowych, jak np. Haggard i Theatres des Vampires, oraz wykonawców muzyki hip-hop np. utwór „Dies irae” autorstwa K2
• Niektóre ze zwrotek zostały użyte w utworze miasta Haven w grze komputerowej „Heroes of Might & Magic V” oraz w głównym menu gry. Ponadto utwór został wykorzystany jako podkład muzyczny w mieście nekropolis w starszej odsłonie gry – „Heroes of Might & Magic III”.
• Słowa utworu zostały użyte w ścieżce dźwiękowej do gry komputerowej Hype: The Time Quest. Motyw ten występuje w lokacji klasztoru.
• Dies Irae to także Tytan klasy Imperator Legionu Mortis z serii książek „Herezja Horusa” z uniwersum Warhammera 40,000.
• W filmie Trzecia Część Nocy (reż. Andrzej Żuławski, 1971) w jednej z ostatnich scen ojciec głównego bohatera Michała wypowiada fragment Dies irae.
• W utworze "Requiem rozbiorowe" Jacka Kaczmarskiego zwrot "Dies irae, dies irae" wykorzystywany jest jako refren w drugiej części.
• W animowanej wersji Dzwonnika z Notre Dame w piosence The Bells Of Notre Dame w tle słychać chór śpiewający Dies Irae.