Dopełniacz (przypadek)

Dopełniacz (łac. genetivus) – drugi przypadek deklinacji, odpowiada na pytania: kogo? czego?. Używany w relacjach przynależności, jak np. w wyrażeniu kot Ali. W języku polskim ma o wiele szersze zastosowanie – używany jest zamiast biernika przy czasownikach w formie przeczącej, przy wielu innych, np. udzielić wywiadu. Oprócz mianownika jest najczęściej występującym przypadkiem w języku polskim^[1].

Ten artykuł dotyczy językoznawstwa. Zobacz też: dopełniacz w biologii.

Język polski

Funkcje dopełniacza w zdaniu polskim

Dopełniacz może występować jako^[1]:

• dopełnienie, jeśli orzeczenie jest zaprzeczone: Maciek nie zjadł obiadu
• przydawka – dom ojca

Formy dopełniacza

W przypadku rzeczowników żywotnych forma dopełniacza jest równa formie biernika: Nie miała chłopca, ale dwie dziewczynki (D), Widzę tego chłopca^[2]. Końcówką liczby pojedynczej dla dopełniacza są: dla rodzaju męskiego dla rzeczowników żywotnych -a (wyjątki: wół, bawół), dla nieżywotnych -a i -u^[3], dla rodzaju żeńskiego -y, -i. W liczbie mnogiej rzeczowniki rodzaju męskiego przyjmują końcówki -ów, -y, -i, żeńskie -y, -i lub też nie przyjmują żadnej końcówki (np. kobiet), w rodzaju nijakim albo nie ma końcówki, albo jest nią -ów^[4]. Formy dopełniacza mogą przysparzać kłopotów związanych z normatywnością, np. w kwestii tego, czy w języku standardowym używać formy meczów, czy meczy^[5].

Łacina

Końcówki

W poszczególnych deklinacjach dopełniacz odznacza się następującymi końcówkami^[6]:

	deklinacja I	deklinacja II	deklinacja III	deklinacja IV	deklinacja V
Mianownik	-a	-us, -um	różne	-us, -u	-es
Dopełniacz	-ae	-i	-is	-us	-i

Funkcje w zdaniu

W języku łacińskim najważniejszą funkcją jest wyrażenie relacji posiadania (genetivus posessivus) Może występować w funkcji przydawki dopełniaczowej: fructus arboris → owoc drzewa, a także orzecznika: domus est patris – dom jest ojca^[7].

Inne konstrukcje dopełniaczowe^[8]:

• genetivus qualitatis – wyraża jakość lub cechę: vir magni ingenii → mężczyzna wielkiego talentu
• genetivus subiectivus (dopełniacz podmiotowy) – wyraża osobę lub rzecz, która jest wykonawcą czynności: amor matris → miłość matki (matka, która kocha)
• genetivus obiectivus (dopełniacz dopełnieniowy) – wyraża osobę lub rzecz, na której jest wykonywana czynność: odium hominum → nienawiść do ludzi
• genetivus partitivus (dopełniacz cząstkowy) – oznacza część całości, występuje przy stopniu wyższym lub najwyższym, a także zaimkach i liczebnikach: fratrum maior natu → starszy z braci
• genetivus criminis – wyraża winą lub zbrodnię i występuje po takich czasownikach jak accuso (oskarżać), convinco (dowodzić, przekonywać), damno, condemno (skazywać za coś)
• genetivus pretii (dopełniacz ceny) występuje po takich czasownikach jak aestimo, facio, habeo, puto (szacować, cenić)

Zobacz też

Zobacz hasło dopełniacz w Wikisłowniku

• lista przypadków