Frysztak

Frysztak (niem. Freistadt) – wieś (dawne miasto) w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie strzyżowskim, w gminie Frysztak^[3].

Szybkie fakty Państwo, Województwo ...

Leży na wzgórzu nad doliną Wisłoka, w pobliżu ujścia do niego potoku Gogołówka^[5].

Frysztak uzyskał lokację miejską w 1366 r.^[6], zdegradowany w 1934 r. wraz z innymi mniejszymi miastami^[7].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Frysztak. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa rzeszowskiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Frysztak oraz parafii Narodzenia NMP, należącej do dekanatu Frysztak, diecezji rzeszowskiej.

Integralne części wsi Frysztak^[8]^[3]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
0649108	Gliniczek	część wsi
0649114	Godkówka	część wsi
0649120	Piekło	część wsi

Początek Frysztaku sięga XIII lub nawet XII w. Wieś była wówczas własnością cystersów z Koprzywnicy^[5]. Prawa miejskie (na prawie magdeburskim) uzyskał w 1366 roku^[6] (to wtedy Kazimierz III Wielki zezwolił na powstanie nad rzeką niezależnego miasta królewskiego pn. "Wisłok"^[9]). Nazwa Frysztak (niem. "wolne miasto", później w formie Frystat^[10]) pojawiła się w źródłach przed 1374 r. i świadczy o osadzeniu kolonistów niemieckich, którzy ulegli następnie procesowi polonizacji^[11]. Władze klasztoru koprzywnickiego (opat Konrad) w kontrakcie na wójtostwo frysztackie z 1375 r. zredukowały powierzchnię miasta z pierwotnej powierzchni 200 do 100 łanów frankońskich, ale założyły w tym miasteczku sądownictwo wójtowskie. W 1392 r. król Władysław Jagiełło, na prośbę opata Kunka, wydał dokument formalnie erygujący Sąd wyższy prawa niemieckiego we Frysztaku, w składzie którego zasiadał wójt frysztacki, ławnicy i sołtysi z okolicznych wsi klasztornych. Na pocz. XV w. władze klasztorne postarały się dla wójtów frysztackich o przywileje targowe i inne. Od 1340 roku był częścią ziemi sanockiej, od 1434 znajdował się w województwie ruskim. Dzięki położeniu przy ruchliwym szlaku handlowym rozwijał się jako osada handlowa i rzemieślnicza^[5]. Pierwszymi wójtami frysztackimi byli Jan syn Bertolda i Harbard (1375), a później kolejno Mikołaj (1379), i jego bratankowie Piotr i Nieczko (od 1384), Dobiesław (w latach 1408-1421), Jan b. wójt kołaczycki (1425-1429). Od 1429 r. wójtami frysztackimi były osoby wyłącznie stanu szlacheckiego: Jan (do 1450) - dziedzic Cieszyny, Mikołaj Frysztacki (1460-1471), później po kolei trzej bracia Frysztaccy: Mikołaj, Jan i Bartłomiej. W latach 1522-1522 opat klasztoru koprzywnickiego procesował się z rodziną Frysztackich o prawa do wójtostwa frysztackiego. Ostatecznie szlachetny Paweł Frysztacki w 1527 r. wykupił wójtostwo frysztackie i pobliską wieś Glinik z rąk klasztoru koprzywnickiego^[12].

W 1474 r., w czasie walk o tron węgierski, Frysztak został kompletnie zniszczony przez wojska węgierskie Macieja Korwina pod dowództwem Tomasza Tharczaya. W 1479 r. król Kazimierz Jagiellończyk na prośbę opata koprzywnickiego Mikołaja uwolnił mieszczan na 12 lat od wszelkich poborów. W 1656 r. w czasie „potopu” Frysztak ograbiły wojska szwedzkie, a 1657 roku miasteczko zostało zniszczone przez wojska współdziałającego ze Szwedami księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego^[5]. W okresie konfederacji barskiej ucierpiało z kolei na skutek mających tu miejsce potyczek konfederatów z wojskami rosyjskimi^[10].

Za każdym razem Frysztak odbudowywał się po owych zniszczeniach, stając się silnym lokalnym ośrodkiem rzemieślniczym. Posiadał kilka cechów rzemieślniczych, szkołę i łaźnię^[5]. Pod koniec XVIII w. Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi" podawał: Frysztak. Dziedziczne miasto domu Sierakowskich; obfite w rzemieślników, którzy terlice, kulbaki, siodła robią; i ganczarzów^[13]. Słynne były tutejsze jarmarki odbywające się co drugi czwartek, nabrały one szczególnego znaczenia w XIX w.^[5]

Miasteczko w 2 połowie XIX wieku - w epoce autonomicznej położone było w powiecie politycznym jasielskim. Było wówczas siedzibą sądu powiatowego i notariatu, posterunku żandarmerii, urzędu pocztowego, dekanatu i parafii. Miało wówczas 1 558 mórg powierzchni^[14]. Urząd miejski stanowili: burmistrz Apolinary Dymnicki (1890-1894), Michał Godek (1895), Jan Smolewicz (1913-1914), zastępca burmistrza Abraham Rössler (1890-1895) Leib Stryk (1913-1914), kasjer Mendel Götzler (1890-1895), Aron San (1913-1914) i kontroler Emil Spiegel (1890-1914)^[15].Istotne znaczenie dla jego rozwoju miał działający tu sąd powiatowy, podlegający początkowo sądowi śledczemu w Jaśle a od 1892 Sądowi Obwodowemu w Jaśle. Stacja kolejowa powstała tu w 1890 na linii kolejowej łączącej Rzeszów z Jasłem^[16], do I wojny światowej kierowali nią naczelnicy Mateusz Kowalski (1891-1895) i Tadeusz Kapeliner (1913-1914).

Więcej informacji rok, liczba mieszkańców ...

Mieszkańcy Frysztaka na przełomie XIX i XX wieku^[17]^[18]^[19]
rok	liczba mieszkańców	rzymskich katolików	wyznania mojżeszowego
1885	1197	416	779
1880	1344	524	820
1890	1398	437	961
1891	1345	445	900
1900	1506	405	1101
1913	1484	395	1076
1914	1484	395	1076
1921	1195	185	1010

W połowie czerwca 1898 roku we Frysztaku, podobnie jak w całym powiecie jasielskim i strzyżowskim, miały miejsce rozruchy antyżydowskie^[20]. 16 czerwca grupa chłopów, do których przyłączyli się ludzie wychodzący z kościoła, zaczęła rabować, niszczyć i plądrować karczmy, sklepy, stragany i domy żydowskie. Pozbawiona kierownictwa żandarmeria, nie mogąc opanować sytuacji, otworzyła ogień. Na miejscu śmierć poniosło sześć osób, drugie tyle zmarło w wyniku odniesionych ran. Do tragicznego finału rozruchów przyczyniła się postawa władz lokalnych (presja wywierana na żandarmów przez kierownika starostwa Jana Winiarskiego) i odmowa uspokojenia nastrojów wśród parafian przez księdza Franciszka Prusaka^[21].

Działał tu także przy parafii dom dla ubogich. Założony przez byłego właściciela Kobylego, Antoniego Janowskiego, w 1822 w celu wspierania 6 miejscowych ubogich (3 kobiet i 3 mężczyzn) z obowiązkiem pełnienia służby kościelnej. Majątek zakładowy (1890-1892): dom mieszkalny, 4 korce zboża i 3 sągi drzewa opałowego w naturze, dalej kapitał 83 zł. 18 ct. i książka kasy oszczędności na 240 zł. 78 ct. Dochód z ubiegłego roku 52 zł^[22]. W 2 połowie XIX wieku prowadzili tu praktykę lekarze: Wiktor Natter (1893-1914)^[23] Emil Spiegel (1891-1914)^[24] i Józefa Styber (1895)^[25] W miasteczku działała też apteka prowadzone najpierw przez Jana Zaniewskiego (1890-1912), a następnie przez Romana Zasielskiego (1913-1914)^[26].

W 1927 r. na miejscu starego, drewnianego kościoła z XV w. wybudowano obecną, murowaną świątynię^[10]. W 1932 miejscowość utraciła prawa miejskie, mieszkańcy dwukrotnie – najpierw w 1952 r. i ponownie w 1975 r. – starali się o ich przywrócenie jednak bez powodzenia. Frysztak, pomimo formalnego braku praw miejskich, ma charakter małomiasteczkowy i stanowi lokalny ośrodek kulturalny i gospodarczy.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w styczniu roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1800 Żydów. 18 sierpnia 1942 roku getto zostało zlikwidowane, a Żydzi zostali zamordowani w lesie w Warzycach, w lesie w Krajowicach koło Jasła, a większość została wywieziona do obozu zagłady Bełżcu i tam zamordowana^[27].

Dużych zniszczeń doznał Frysztak pod koniec II wojny światowej, kiedy w 1944 r. prawie przez 6 miesięcy w pobliżu miejscowości przebiegała linia frontu^[5].

Części wsi

Historia

Ludzie związani z Frysztakiem

Połączenia drogowe

Zobacz też

Przypisy

Linki zewnętrzne

Wikiwand - on