Irbil

Irbil, Arbil (akad. Arbail; arab. ‏اربيل‎; kurd. Hewlêr; asyr. ܐܪܒܝܠ – Arab’ilu; tur. Erbil) – miasto w północnym Iraku, na zachodnim pogórzu Gór Kurdystańskich, ośrodek muhafazy Irbil i stolica Kurdyjskiego Okręgu Autonomicznego, zamieszkiwane przez prawie milion osób (głównie sunnickich Kurdów i chrześcijańskich Asyryjczyków).

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Arbela”. Zobacz też: inne znaczenia słowa Irbil – prowincja Iraku.

Irbil

Hewlêr
ܐܲܪܒܝ̣ܠ
‏اربيل‎

Według wskazówek zegara, od góry: śródmieście, Minaret Mudhafaria, posąg Ibn al-Mustafiego oraz cytadela w Irbilu
Państwo	Irak
Muhafaza	Irbil
Zarządzający	Nihad Qoja
Powierzchnia	197 km²
Wysokość	390 m n.p.m.
Populacja (2015) • liczba ludności	852 500
Nr kierunkowy	066
Kod pocztowy	44001
Położenie na mapie Iraku Irbil
36°11′28″N 44°00′33″E

Historia

Irbil to jedno z najstarszych miast na świecie, zamieszkiwane nieprzerwanie od ponad 8000 lat^[1]. Prawdopodobnie jest to najstarsza osada ludzka, gdyż w pobliżu odkryto także ślady neandertalczyków.

Osobny artykuł: Arbela.

Najwcześniejsze zapiski dotyczące starożytnego miasta pochodzą sprzed III tysiąclecia p.n.e. Prawdopodobnie z tego okresu pochodzi kopiec wysokości 30 m znajdujący się w centrum obecnego miasta, na szczycie którego są ruiny dawnego tureckiego fortu. Na północ od Irbil znajduje się mylona z tym miastem Gaugamela, gdzie Aleksander Wielki pokonał w bitwie w 331 r. p.n.e. króla perskiego Dariusza III. Za czasów diadochów Irbil zostało stolicą królestwa Adiabene (III wiek p.n.e.-II wiek), od I wieku podporządkowanego imperium partyjskiemu. Od początku III wieku znajdowało się pod panowaniem Rzymu. W 642 opanowali je Arabowie. W latach 1190–1232 Irbil było stolicą państwa Muzaffara ad-Dina, brata sułtana Saladyna. Następnie było zdobywane przez różne odłamy Mongołów i Turków. W XIII wieku Irbil utraciło znaczenie gospodarcze i funkcje administracyjne na rzecz niedalekiego Mosulu. Od 1517 miasto pozostawało pod władzą imperium osmańskiego. W 1918 zostało przekazane Irakowi. W 1974 zostało stolicą autonomicznej irackiej prowincji Kurdystanu.

W 1991 po I wojnie w zatoce Perskiej ustanowiono w mieście stolicę częściowo niepodległego Kurdystanu irackiego, chronionego przed wojskami irackimi siłami wojsk brytyjskich i amerykańskich. W październiku 1996 Demokratyczna Partia Kurdystanu podjęła ofensywę w północnym Iraku i przejęła kontrolę nad Irbil. Miasto zostało ponownie zajęte przez siły irackiej Gwardii Republikańskiej po natarciu podjętym z udziałem dużych sił w końcu października 1996.

Po zakończeniu II wojny w Zatoce Perskiej miasto ponownie stało się ośrodkiem administracji kurdyjskiej, a liczba ludności tego miasta zaczęła szybko wzrastać. Od 2003 preferowana jest nazwa kurdyjska – Hawler, a symbole arabskie są zastępowane kurdyjskimi.

Od 2012 w Irbilu działała polska agencja konsularna, podniesiona w 2019 do rangi konsulatu generalnego^[2].

Klimat

Według klasyfikacji klimatów Köppena w Irbilu panuje klimat śródziemnomorski, co oznacza bardzo gorące lata i łagodne wilgotne zimy mokre. Największe opady występują w styczniu^[3].

Miesiąc	Średnia minimalna temperatura	Średnia maksymalna temperatura	Ilość opadów
Styczeń	2,4 °C	12,4 °C	111 mm
Luty	3,6 °C	14,2 °C	97 mm
Marzec	6,7 °C	18,1 °C	89 mm
Kwiecień	11,1 °C	24,0 °C	69 mm
Maj	16,7 °C	31,5 °C	26 mm
Czerwiec	21,4 °C	38,1 °C	0 mm
Lipiec	24,9 °C	42,0 °C	0 mm
Sierpień	24,4 °C	41,9 °C	0 mm
Wrzesień	20,1 °C	37,9 °C	0 mm
Październik	14,5 °C	30,7 °C	12 mm
Listopad	8,9 °C	21,2 °C	56 mm
Grudzień	3,9 °C	14,4 °C	80 mm

Zabytki i atrakcje turystyczne

• Cytadela w Irbilu
• Meczet na Cytadeli – najstarszy meczet w mieście. Pierwsze wzmianki o świątyni pochodzą z dzieła Jakuta Hamawiego z 1220 roku^[4]
• Łaźnie na Cytadeli – łaźnie datowane na XVIII wiek^[5]
• Irbilskie Muzeum Cywilizacji – muzeum historyczne. Wśród eksponatów, są przedmioty datowane do V tysiąclecia p.n.e.^[6]
• Syriackie Muzeum Dziedzictwa – muzeum dotyczące historii Asyryjczyków w regionie^[7]
• Kurdyjskie Muzeum Tekstyliów^[8]
• Meczet Jalila Khayata (Wielki Meczet) – bogato zdobiony meczet. Budowę świątyni zlecił bogaty mieszkaniec Irbilu Jalil Khayat. Po jego śmierci w 2005 roku, dokończenia budowy dopilnowały dzieci, które oficjalnie otworzyły meczet w 2007 roku^[9]
• Wzgórze Qalinj Agha – stanowisko archeologiczne, gdzie odkryto ślady osadnictwa człowieka sięgające V tysiąclecie p.n.e.^[10]
• Park Minara – w parku mieści się minaret Choli^[11], wybudowany w latach 1128–1138^[12]
• Park Sami Abdulrahmana – największy park miejski w Irbilu. Mieści się w nim teren Międzynarodowych Targów w Irbilu, Biblioteka Publiczna Zaytun oraz pomnik poświęcony pamięci pomordowanych. Park został zbudowany na miejscu dawnej bazy wojskowej wojsk reżimu Saddama Husajna^[13].
• Park Szanidar^[14]
• Działo Wasta Rajab^[15]
• Bazar Tayrawa^[16]

Nauka i oświata

W mieście działają następujące uczelnie:

Publiczne

• Uniwersytet Saladyna
• Hawler Medical University
• Politechnika Irbil^[17]

Prywatne

• Uniwersytet Ishik^[18]
• Brytyjski Uniwersytet Królewski (ang. British Royal University)^[19]
• Uniwersytet Cihan^[20]
• Uniwersytet Libańsko-Francuski^[21]
• Dijlah University College^[22]
• Międzynarodowy Uniwersytet w Irbilu^[23]
• Katolicki uniwersytet w Erbil^[24]

Sport

W mieście działa Irbilski Klub Sportowy założony w 1968 roku. Praktykowane są na nim takie dyscypliny sportu jak piłka nożna, siatkowa, ręczna, podnoszenie ciężarów, kolarstwo oraz lekkoatletyka kobiet i mężczyzn. Klub posiada swój własny stadion, którym jest Malab Fransu Hariri (nazwany od imienia i nazwiska kurdyjsko-asyryjskiego działacza sportowego oraz polityka Franso Haririego). Aktualnym prezesem klubu jest dr. Abdulla Majid^[25].