Jewnuta

Iwan Jewnuta, przed chrztem: Jawnuta, Jewnuta (starorus. Яўнуць^[a][1], ur. ok. 1306 r., zm. po 1366 r.) – wielki książę litewski w latach 1341–1344, jeden z synów Giedymina, a także członek rodziny Giedyminowiczów.

Ten artykuł dotyczy Iwana Jawnuty, wielkiego księcia litewskiego. Zobacz też: Jan Jawnuta, bojar litewski.

Jewnuta

Iwan Jewnuta Giedyminowicz

Jawnuta, alternatywny szkic Aleksandra Tarasowicza (1675), błędnie z herbem rodziny Zasławskich
Herb Giedyminowiczów
Wielki Książę Litewski
Okres	od 1341 do 1344
Poprzednik	Giedymin
Następca	Olgierd
Książę zasławski
Okres	od 1345 do śmierci
Dane biograficzne
Dynastia	Giedyminowicze
Data urodzenia	ok. 1306
Data śmierci	po 1366
Ojciec	Giedymin
Matka	Jewna?
Rodzeństwo	Lubart Narymunt Olgierd Koriat Kiejstut Monwid Witold
Żona	N.N.
Dzieci	Siemion Grzegorz Michał

Niewiele wiadomo o jego początkach, pierwsze informacje na temat Jawnuty pojawiły się w źródłach historycznych dopiero po śmierci Giedymina w 1341 roku. Jawnuta rządził Wielkim Księstwem Litewskim przez 3 lata, musiały być to skromne rządy, ponieważ nie brał nawet udziału w wyprawach wojennych swoich braci, Olgierda i Kiejstuta, a w źródłach historycznych krajów sąsiednich zachowały się jedynie drobne informacje dotyczące jego istnienia. Po obaleniu przez braci, zbiegł z kraju do Moskwy i przeszedł na chrześcijaństwo, przyjmując imię Iwan.

Wkrótce powrócił do Wielkiego Księstwa Litewskiego, dostał we władanie księstwo zasławskie, gdzie rezydował do końca życia; odtąd pozostawał aktywną postacią w negocjacjach ze Zjednoczonym Królestwem Polskim.

Jewnuta jest protoplastą Jewnutowiczów oraz przodkiem Stepańskich i Zasławskich-Mścisławskich (nie mylić z Mścisławskimi - potomkami Olgierda).

Historia

Ewolucja terytorialna Wielkiego Księstwa Litewskiego w Europie Wschodniej od 1263 do 1434 roku

Przed panowaniem

Według polskiego historyka, Jana Tęgowskiego, Jawnuta urodził się między 1306 a 1309 rokiem^[2]. Wiadomo, że był synem wielkiego księcia litewskiego, Giedymina, nie ma pewności jednak, czy jego matką była Jewna czy może inna żona władcy^[3][4].

Niewiele też wiadomo o latach jego panowania. Były to stosunkowo spokojne czasy, ze względu na ówczesną słabość sąsiadującego z Wielkim Księstwem Litewskim Zakonu Kawalerów Mieczowych, pod wodzą mistrza Ludolfa Königa von Wattzau^[5].

Sam Jawnuta pojawia w źródłach pisanych dopiero po śmierci jego ojca w 1341 roku^[5].

Wielki Książę Litewski

W grudniu 1341 roku Jawnuta został wyznaczony przez umierającego ojca, Giedymina, na wielkiego księcia i zajął tron w Wilnie^[6][7]. Kiejstut natomiast dostał Troki, Olgierd, będący już księciem witebskim, dostał Krewo. Narymunt zasiadł w Pińsku^[8], a Koriat – jak świadczy Kronika Litewska(inne języki) – miał dostać Nowogródek, Wołkowysk i Mścibochów i rozciągające się do rzeki Słuczy^[9], a więc całe późniejsze województwo nowogrodzkie, z wyjątkiem Słonimia na Rusi, który rzekomo miał dziedziczyć jego brat Monwid wraz z Kiernowem^[10]. Wreszcie Lubart dziedziczył Wołyń po swoim teściu, nieznanym księciu włodzimierskim^[8].

Każdy z nich oprócz dzielnicy miał również prowadzić coś w rodzaju ściślejszej polityki. Do Jawnuty, jako nowego władcy, należało dźwiganie ciężaru spraw ogólnopaństwowych. Olgierd miał kierować polityką wielkolitewską wobec północno-wschodniej Rusi. Koriat działał wraz z Narymuntem i Lubartem na Rusi południowej, utrzymywał stosunki, głównie z Tatarami. Lubart przede wszystkim z Zjednoczonym Królestwem Polskim, Kiejstut z Mazowszem, a zwłaszcza z zakonem krzyżackim. Monwidowi przypadała prawdopodobnie rola rzecznika wielkolitewskiego wobec zakonu inflanckiego^[7].

Istnieją różne teorie, z jakiego powodu Giedymin wybrał Jawnutę, pomimo że ten nie był jego pierworodnym synem^[11][4]. Przyczyną mogła być równowaga między pogaństwem, reprezentowanym przez Olgierda i Kiejstuta, a ortodoksją, reprezentowaną przez Narymunta, Koriata i Lubarta^[4]. Niektórzy badacze wysunęli teorię, że nominacja ta była prawdopodobnie uzasadniona faktem, że mógł być pierwszym synem ostatniej żony władcy – Jewny^[12][4]. Jest też prawdopodobne, że Narymunt i Olgierd mieli możliwość aspirowania do piastowania urzędu wielkiego księcia, jednakże zostali odrzuceni. Powodem odrzucenia mogła być obawa ich ojca, że wybuchnie między nimi jakiś konflikt, to natomiast mogło doprowadzić do rozpadu państwa^[3].

Utrata tronu

Wydarzenia mające miejsce w pierwszych latach po śmierci Giedymina zdawały się zapowiadać, że Wielkie Księstwo Litewskie wejdzie w okres rozbicia dzielnicowego, tak jak to bywało pośród innych wczesnofeudalnych monarchii europejskich. Jednakże z powodu nieustannej obawy przed państwem krzyżackim, dla którego odparcia niezbędne było utrzymanie spójności i rozszerzenie posiadłości wielkolitewskich na Rusi, a także zagrożenia w postaci Zjednoczonego Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, wymagane było przywrócenie silnej władzy wielkoksiążęcej, a także przezwyciężenie tendencji do rozdrabniania państwa^[8].

Tymczasem zakon krzyżacki wraz z czeskim królem Janem, węgierskim królem Ludwikiem i innymi sprzymierzeńcami, zorganizował potężną wyprawę przeciwko Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Prawdopodobnie, z powodu zagrożenia wynikającego z tej wyprawy^[13], Olgierd i Kiejstut postanowili mimo wszystko usunąć z tronu nieudolnego Jawnutę^[8]. Kronika Bychowca jako pretekst do tych działań, podaje śmierć protektorki Jawnuty, wielkiej księżnej Jewny^[13], zmarłej około 1344 roku^[5].

Choć spisek zawiązany przeciw Jawnucie nie przebiegał dokładnie w taki sposób, jak bracia wcześniej ustalili, to zakończył się on pełnym sukcesem^[14], w związku z czym, zimą pomiędzy 1344 a 1345 rokiem, Jawnuta został usunięty z tronu^[8]. Olgierd i Kiejstut opanowali Wilno bez rozlewu krwi^[15], a kompletnie zaskoczony Jawnuta zbiegł do Moskwy, gdzie 25 września 1345 roku^[16], zgodził się przyjąć chrzest prawosławny, otrzymując imię Iwan^[14]. Jeszcze jesienią tego samego roku^[17][18], za zgodą Kiejstuta, nowym wielkim księciem litewskim został Olgierd^[15][8].

• Kronika Iwana Groźnego (XVI w.)
• 
  Jewnuta, Narymunt, Kiejstut, Koriat, Lubart i Monwid
• 
  Jawnuta ucieka do księstwa moskiewskiego

Pojednanie z braćmi

Olgierd, Bartosz Paprocki (1578)

Kiejstut, Bartosz Paprocki (1578)

Z Wielkiego Księstwa Litewskiego zbiegł również, wspierający Jawnutę, Narymunt^[19]. Znalazł on schronienie u Złotej Ordy, jednakże rychło w 1346 roku powrócił do kraju i pogodził się z braćmi^[20]. W ślad za nim poszedł Jawnuta, który nie otrzymawszy pomocy w Moskwie od szwagra Semena, powrócił do kraju w 1347 roku^[8][13]. Jawnuta zmuszony był ukorzyć się przed swoim bratem Olgierdem i otrzymał we władanie Zasław, zlokalizowany na ziemiach staroruskich. W ten sposób pomimo wcześniejszych zatargów, ponownie włączył się w życie państwa^[20][13].

Negocjacje

W tej nowej fazie swojego życia, Jawnuta przyjął rolę, w której działał głównie jako negocjator, o czym świadczy jego udział w trzech traktatach zawartych ze Zjednoczonym Królestwem Polskim w roku 1352, 1358 i 1366^[19].

W sierpniu i we wrześniu 1352 roku, polski król, Kazimierz Wielki, przebywał na Rusi. 23 sierpnia wystawił dokument pod Szczebrzeszynem. Pobyt króla na pograniczu Zjednoczonego Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego związany był niewątpliwie z mającymi się zacząć lub zaczętymi już rozmowami z tym drugim krajem, które zakończyły się podpisanym wówczas układem. Do czasów obecnych zachował się dokument książąt wielkolitewskich, spisany w języku ruskim, jednakże nie posiada on daty. Dotyczył warunków rozejmu z Kazimierzem Wielkim, który historiografia wiąże właśnie z tą wyprawą króla na Ruś. Rozejm miał obowiązywać od 1 października, a zatem pertraktacje odbywały się na pewno we wrześniu. Osobami, które podpisały dokument są Giedyminowicze: Jawnuta, Kiejstut i Lubart, ale również Jerzy Narymutowicz i Jerzy Koriatowicz. Ślubowali oni również w imieniu Olgierda, Koriata i Patryka, że dotrzymają pokoju^[21].

Śmierć

Jako lojalny poddany Olgierda dożył swych dni, umierając po 1366 roku^[14]. Data ta jest ustalona na podstawie analizy dokumentów historycznych, albowiem jeszcze w 1366 roku, Jawnuta pojawia się w treści traktatu pokojowego ze Zjednoczonym Królestwem Polskim, pośród innych ważnych osobistości, tak w 1367 roku w traktacie z Inflantami, jego sygnatura już nie występuje^[12].

Rodzina

Alternatywne drzewo genealogiczne Giedyminowiczów, sporządzone przez Aleksandra Tarasowicza (1675)

Jawnuta był synem Giedymina, protoplasty wszystkich Giedyminowiczów i prawdopodobnie Jewny^[22]. Miał 7 braci: Narymunta, Witolda, Olgierda, Kiejstuta, Lubarta, Koriata i Monwida, a także 6 sióstr: Elżbietę, Marię, Aldonę, Augustę i dwie nieznane z imienia: N. (Eufemia?) i N. (Helena?)^[23][5].

Miał trzech synów: Grzegorza, Szymon (Siemion, wzmiankowany w 1386 roku, dostał się do niewoli Krzyżackiej i odtąd więcej o nim nic nie słychać) i Michała (występujący od 1383 roku, zm. w 1399 roku)^[24] [25]. Synowie Jawnuty pisali się Jawnutowiczami (właśc. Jewnutiewicz-ami), z uwagi na powszechnie występujące w Wielkim Księstwie Litewskim nazwiska patronimiczne^[25].

Jawnuta jest protoplastą kilku rodów książęcych: Stepańskich, Zasławskich i Mścisławskich^[26].

ㅤSzymonㅤ ur. ok. 1360 zm. ?

ㅤStepańscyㅤ

Michał ur. ? zm. ?

ㅤMścisławscyㅤ

Giedymin ur. ok. 1275 zm. 1341

ㅤGiedyminowiczeㅤ

Jawnuta ur. ok. 1306 zm. po 1366

Jawnutowicze

Grzegorz ur. ? zm. ?

Jerzy ur. ok. 1390 zm. ?

córka ur. ? zm. ?

Michał ur. ok. 1360 zm. 1399

ㅤZasławscy

Fedor ur. ? zm. ?

Hanna ur. ? zm. 1571

Andrzej ur. ok. 1390 zm. ?

ㅤIwanㅤ ur. ? zm. ?

Oksinia ur. ? zm. ?

Maria ur. ? zm. 1560

Bohdan ur. ? zm. ?

Fedla ur. ? zm. 1562

ㅤMariaㅤ ur. ? zm. ?

Hanna ur. ? zm. 1542

Tomiła ur. ? zm. 1560

Drzewo genealogiczne zostało sporządzone na podstawie prac Józefa Wolffa oraz Jana Tęgowskiego^[26][24] .

Panowanie

Okres panowania Jawnuty na przestrzeni panowania innych Wielkich Książąt Litewskich^[27] .

Galeria

• 
  Iawnuc, Aleksander Tarasowicz (1675)
• 
  Śmierć wielkiego księcia Jawnuty, Ignacy Gierdziejewski (1850)
• 
  Jawnuta, Mieczysław Barwicki (1908)
• 
  Książę Jawnuta, Janusz Mackiewicz (1910)

Zobacz też

• Trojden
• lista polskich rodów książęcych

Uwagi

1. Wym. pol.: Jewnuti.