Koncert skrzypcowy

Koncert skrzypcowy – utwór muzyczny na skrzypce (czasem na dwoje lub więcej skrzypiec) i zespół orkiestralny (kameralny lub symfoniczny). Jako solowa forma instrumentalna, koncert skrzypcowy został zapoczątkowany przez Giovanniego Battistę Bononciniego (1677)^[1]. Następnie chętnie podjęty i rozwijany w warstwie wirtuozowskiej przez takich kompozytorów jak Antonio Vivaldi, Francesco Maria Veracini, Giuseppe Tartini, Pietro Locatelli^[2].

Dawid Ojstrach podczas wykonywania koncertu skrzypcowego
Berlin, Deutsche Staatsoper, 1960

Koncert skrzypcowy ma zazwyczaj klasyczną budowę trzyczęściową, opartą na cyklu sonatowym, z opuszczeniem menueta lub scherza. Pod koniec jednej z części (zwykle pierwszej) znajduje się wirtuozowska partia solisty, zwana kadencją. W muzyce współczesnej zdarzają się koncerty czteroczęściowe, np. Dmitrija Szostakowicza, Igora Strawińskiego, czy nawet dwuczęściowe, jak u dodekafonisty Albana Berga^[a][3].

Słynne koncerty skrzypcowe

Najsłynniejsze koncerty skrzypcowe są dziełami Vivaldiego, Beethovena, Mozarta, Mendelssohna, Brahmsa, Czajkowskiego i Sibeliusa. Kompozycje te można określić jako kanon repertuaru skrzypcowego. Są one najczęściej wykonywanymi dziełami tego gatunku podczas koncertów filharmonicznych.

Dziesięć najbardziej znanych koncertów skrzypcowych wg angielskiego miesięcznika Gramophone to^[4]:

1. III koncert skrzypcowy Mozarta G-dur
2. Koncert skrzypcowy Beethovena D-dur
3. Koncert skrzypcowy Mendelssohna e-moll
4. Koncert skrzypcowy Brahmsa D-dur
5. Koncert skrzypcowy Czajkowskiego D-dur
6. I koncert skrzypcowy Maxa Brucha g-moll
7. Koncert skrzypcowy Sibeliusa d-moll
8. Koncert skrzypcowy Berga
9. II koncert skrzypcowy Bartóka
10. I koncert skrzypcowy Szostakowicza

Repertuar chronologicznie

Barok

Antonio Vivaldi (1678–1741)

L'Estro Armonico, op. 3 (1711) – zbiór 12 koncertów skrzypcowych, na dwoje skrzypiec i na czworo skrzypiec, wśród nich

Rękopis J.S. Bacha. Transkrypcja podwójnego koncertu skrzypcowego A. Vivaldiego Op.3. No.11.

• Koncert na 2 skrzypiec a-moll, RV 522 – ósmy koncert w zbiorze
• Koncert na 4 skrzypiec h-moll, RV 580 – dziesiąty koncert w zbiorze, wykonywany niekiedy jako Koncert na 4 skrzypiec i wiolonczelę b-moll

La Stravaganza, op. 4 (1714) – zbiór 12 koncertów, wśród których jeden to typowe concerto grosso, cztery to koncerty na dwoje skrzypiec, zaś pozostałych 7 – to koncerty solowe

Cztery pory roku (Le quattro stagioni) – cykl 4 koncertów skrzypcowych umieszczony w zbiorze 12 koncertów Il Cimento dell’Armonia e dell’Invenzione, op. 8 (1725)

• Koncert nr 1 E-dur „Wiosna” („La Primavera”), RV 269
• Koncert nr 2 g-moll „Lato” („L’Estate”), RV 315
• Koncert nr 3 F-dur „Jesień” („L’Autunno”), RV 293
• Koncert nr 4 f-moll „Zima” („L’Inverno”), RV 297

Koncert Es-dur „Burza na morzu” („La Tempesta di mare”), RV 253 – piąty z koncertów skrzypcowych umieszczony w zbiorze 12 koncertów Il Cimento dell’Armonia e dell’Invenzione, op. 8 (1725)

Koncert C-dur „Przyjemność” („Il Piacere”), RV 180 – szósty z koncertów skrzypcowych umieszczony w zbiorze 12 koncertów Il Cimento dell’Armonia e dell’Invenzione, op. 8 (1725)

Koncert B-dur „Polowanie” („La Caccia”), RV 362 – dziesiąty z koncertów skrzypcowych umieszczony w zbiorze 12 koncertów Il Cimento dell’Armonia e dell’Invenzione, op. 8 (1725)

La cetra, Op. 9 (1727) – zbiór 12 koncertów skrzypcowych i na dwoje skrzypiec

Koncert D-dur „Wielki mogoł” („Grosso mogul”), RV 208

Koncert A-dur „Kukułka”, RV 335 – istnieje również inna wersja tego utworu jako Koncert A-dur „Słowik” („Il rossignuolo”), RV 335a

Koncert na 3 skrzypiec F-dur, RV 551

Johann Sebastian Bach (1685–1750)

Koncert skrzypcowy a-moll, BWV 1041 (ok. 1720) – transkrybowany przez Bacha na klawesyn jako Koncert klawesynowy g-moll, BWV 1058

Koncert skrzypcowy E-dur, BWV 1042 (ok. 1720) – transkrybowany przez Bacha na klawesyn jako Koncert klawesynowy D-dur, BWV 1054

Koncert na 2 skrzypiec d-moll, BWV 1043 (ok. 1730) – transkrybowany przez Bacha na klawesyn jako Koncert na 2 klawesyny c-moll, BWV 1062

Klasycyzm

cz. 1 Allegro maestoso

Mozart. Symfonia koncertująca Es-dur na skrzypce i orkiestrę

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

cz. 2 Andante

Mozart. Symfonia koncertująca Es-dur na skrzypce i orkiestrę

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

cz. 3 Presto

Mozart. Symfonia koncertująca Es-dur na skrzypce i orkiestrę

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Giovanni Battista Viotti (1755–1824)

XXII koncert skrzypcowy a-moll (ok. 1792–1797)

Wolfgang Amadeus Mozart (1756–1791)

I koncert skrzypcowy B-dur KV 207 (1775)

II koncert skrzypcowy D-dur KV 211 (1775)

III koncert skrzypcowy G-dur KV 216 (1775)

IV koncert skrzypcowy D-dur KV 218 (1775)

V koncert skrzypcowy A-dur KV 219 (1775)

VI koncert skrzypcowy Es-dur KV 268 (1780)?

VII koncert skrzypcowy D-dur KV 271a (1777)? (niedokończony)

Symfonia koncertująca Es-dur na skrzypce i orkiestrę KV 364 (1779)

Ludwig van Beethoven (1770–1827)

Koncert skrzypcowy D-dur, op. 61 (1806)

Romantyzm i neoromantyzm

Nicolo Paganini (dagerotyp)

Niccolò Paganini (1782–1840)

I koncert skrzypcowy D-dur, op. 6, MS 21 (1816)^[b]

II koncert skrzypcowy h-moll , op. 7, MS 28 (1826)^[c]

III koncert skrzypcowy E-dur, MS 50 (1826)

IV koncert skrzypcowy d-moll, MS 60 (1829–1830)

V koncert skrzypcowy a-moll, MS 78 (1830)^[d]

VI koncert skrzypcowy e-moll (1815)^[e][f]

Louis Spohr (1784–1859)

VIII Koncert skrzypcowy a-moll „In modo d’una scena cantante” („Koncert w formie sceny wokalnej”), op. 47 (1816)

Karol Lipiński (1790–1861)

I Koncert skrzypcowy fis-moll, op. 14

II Koncert skrzypcowy D-dur „Wojskowy”, op. 21 (ok. 1826)

Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809–1847)

Koncert skrzypcowy d-moll op. posth. (1821–1823)

Koncert skrzypcowy e-moll, op. 64 (1844)

Robert Schumann (1810–1856)

Koncert skrzypcowy d-moll, WoO 23 (1853)

Koncert skrzypcowy a-moll, op. 129 (1853/1854)^[g]

Henri Vieuxtemps (1820–1881)

V Koncert skrzypcowy a-moll „Grétry”, op. 37 (1860)

Johannes Brahms (1833–1897)

Koncert skrzypcowy D-dur, op. 77 (1878)^[h]

Henri Vieuxtemps, litografia z 1834

Camille Saint-Saëns (1835–1921)

III Koncert skrzypcowy h-moll, op. 61 (1880)^[i]

Henryk Wieniawski (1835–1880)

I Koncert skrzypcowy fis-moll, op. 14 (1852–1853)^[j]

II Koncert skrzypcowy d-moll, op. 22 (1856–1870)^[i]

Max Bruch (1838–1920)

I Koncert skrzypcowy g-moll, op. 26 (1864–1867)

Piotr Czajkowski (1840–1893)

Koncert skrzypcowy D-dur, op. 35 (1878)^[k]

Antonín Dvořák (1841–1904)

Koncert skrzypcowy a-moll, op. 53 (1879–1880)

Mieczysław Karłowicz (1876–1909)

Koncert skrzypcowy A-dur, op. 8 (1902)

Aleksandr Głazunow (1865–1938)

Koncert skrzypcowy a-moll, op. 82 (1904)

Jean Sibelius (1865–1957)

Koncert skrzypcowy d-moll, op. 47 (1905)

Edward Elgar (1857–1934)

Koncert skrzypcowy h-moll, op. 61 (1910)

Muzyka współczesna

Arnold Schönberg (1874–1951)

Koncert skrzypcowy, op. 36 (1936)^[l]

Ottorino Respighi (1879–1936)

Concerto gregoriano na skrzypce i orkiestrę (1921)

Koncert skrzypcowy Schönberga.
Pierwsze 8 taktów

Béla Bartók (1881–1945)

II koncert skrzypcowy (1938)^[m]

Nikołaj Miaskowski (1881–1950)

Koncert skrzypcowy d-moll, op.44^[n]

Karol Szymanowski (1882–1937)

I koncert skrzypcowy, op. 35 (1916)^[o]

II koncert skrzypcowy, op. 61 (1932)^[o]

Igor Strawinski (1882–1971)

Koncert skrzypcowy D-dur (1931)

Alban Berg (1885–1935)

Koncert skrzypcowy „Pamięci anioła” (1935)^[p]

Skrzypaczka Weriko Czumburidze, Aralık 2016

Siergiej Prokofjew (1891–1953)

I koncert skrzypcowy D-dur, op. 19 (1916–1917)

II koncert skrzypcowy g-moll, op. 63 (1935)

Erich Wolfgang Korngold (1897–1957)

Koncert skrzypcowy D-dur, op. 35 (1945)

William Walton (1902–1983)

Koncert skrzypcowy (1939)

Aram Chaczaturian (1903–1978)

Koncert skrzypcowy d-moll (1940)

Dmitrij Kabalewski (1904–1987)

Koncert skrzypcowy C-dur, op. 48 (1948)

Dmitrij Szostakowicz (1906–1975)

I koncert skrzypcowy a-moll, op. 77 (1947–1948)^[q]

II koncert skrzypcowy cis-moll, op. 129 (1947)^[n]

Grażyna Bacewicz (1909–1969)

III koncert skrzypcowy (1948)

Benjamin Britten (1913–1976)

Koncert skrzypcowy d-moll, op. 15 (1939)

Andrzej Panufnik (1914–1991)

Koncert na skrzypce i orkiestrę (1971)

Kameraliści Daniel Hope, Erin Keefe
i Paul Neubauer

Mieczysław Wajnberg (1919–1996)

Koncert skrzypcowy g-moll, op.67

György Ligeti (1923–2006)

Koncert skrzypcowy (1990-92)

Alfred Sznitke (1934–1998)

IV koncert skrzypcowy (1984)

Krzysztof Penderecki (1933–2020)

I koncert skrzypcowy (1977)^[r]

II koncert skrzypcowy „Metamorfozy” (1995)^[s]

Philip Glass (ur. 1937)

I koncert skrzypcowy (1987)

II koncert skrzypcowy „Amerykańskie cztery pory roku“ (2009)

Krzysztof Meyer (ur. 1943)

I koncert skrzypcowy (1965)

II koncert skrzypcowy (1996)

Mateusz Smoczyński (ur. 1984)

Koncert skrzypcowy "Adam's Apple" (2018)

Koncert podwójny na skrzypce, saksofon tenorowy i orkiestrę "2PiX" (2021)

Koncert podwójny na skrzypce, fortepian i orkiestrę "Fallen Angel" (2022)

Uwagi

1. W rzeczywistości są to cztery części zgrupowane po dwie: część I Andante + Allegretto oraz część II Allegro (kadencja) + Adagio.
2. Koncert napisany w tonacji Es-dur, ale zwykle transponowany do D-dur. Za: Nicolo Paganini. W: The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Stanley Sadie (red.), John Tyrrell (red.). Londyn: Oxford University Press, 2001. ISBN 0-333-60800-3. (ang.). Brak numerów stron w książce.
3. Z uwagi na finałowe „rondo dzwonkowe” koncert ten jest zwany „La Clochette” lub „La Campanella” („Dzwonek”).
4. Brak oryginalnej partytury (zaginęła, nie została ukończona lub odnaleziona); w 1959 Federico Mompellio zorkiestrował koncert z partii solowej. Za: Niccolò Paganini w bazie AllMusic (ang.)
5. Koncert ten zwany jest niekiedy koncertem nr 0, z racji daty swojego powstania.
6. Brak oryginalnej partytury (zaginęła, nie została ukończona lub odnaleziona); koncert zorkiestrowany w 1973 przez Federica Mompellio i Francesca Fiore na podstawie manuskryptu gitarowego. Za: Niccolò Paganini w bazie AllMusic (ang.)
7. Koncert jest transkrypcją Koncertu wiolonczelowego a-moll, op.129.
8. Dedykowany skrzypkowi Józefowi Joachimowi.
9. Dedykowany Pablowi Sarasatemu.
10. Dedykowany królowi pruskiemu.
11. Dedykowany skrzypkowi Adolfowi Brodskiemu (pierwotnie innemu skrzypkowi Leopoldowi Auerowi).
12. Dedykowany Antonowi Webernowi.
13. Utwór ten znany powszechnie jako Koncert skrzypcowy, jako że I koncert skrzypcowy z 1908 r. przez długi czas pozostawał w zapomnieniu i nie był wykonywany.
14. Dedykowany skrzypkowi Dawidowi Ojstrachowi.
15. Dedykowany skrzypkowi Pawłowi Kochańskiemu.
16. Dedykowany Manon, zmarłej w wieku 18 lat córce Almy Mahler.
17. Dedykowany Dawidowi Ojstrachowi. Druga wersja koncertu opublikowana została jako op. 99 (1955).
18. Dedykowany Isaacowi Sternowi.
19. Dedykowany Anne-Sophie Mutter.