Maria Komornicka

Maria Jakubina Komornicka, także Piotr Odmieniec Włast (ur. 25 lipca 1876 w Grabowie nad Pilicą, zm. 8 marca 1949 w Izabelinie)^[1][2] – polska pisarka młodopolska, tłumaczka i krytyczka literacka. Przez pierwsze 30 lat życia funkcjonowała jako Maria Komornicka, zgodnie z płcią przypisaną przy urodzeniu^[3], odrzuciła tę tożsamość w 1907, jednak pod koniec życia ponownie używała względem siebie formy żeńskiej oraz dawnego imienia^[4]. W powszechnej opinii, m.in. w badaniach literaturoznawczych, funkcjonuje nadal jako Maria Komornicka^[1], ale tożsamość twórcy jest nadal przedmiotem badań i analiz^[3][5].

Maria Komornicka

Data i miejsce urodzenia	25 lipca 1876 Grabów
Data i miejsce śmierci	8 marca 1949 Izabelin
Zawód, zajęcie	poeta, krytyk literacki, tłumacz
Narodowość	polska
Rodzice	Anna Dunin-Wąsowicz i Augustyn Komornicki
Krewni i powinowaci	pradziadek Teodor Anzelm Dzwonkowski, bratanek gen. Stanisław Komornicki

Życiorys

Pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej, dzieciństwo spędziła w majątku w Grabowie. Jej rodzicami byli Augustyn Komornicki i Anna Dunin-Wąsowicz, pradziadkiem Teodor Anzelm Dzwonkowski (1764–1850)^[6]. W 1889 wraz z matką i pięciorgiem rodzeństwa przyjechała do Warszawy, aby pobierać lekcje u prywatnych nauczycieli m.in. u Piotra Chmielowskiego.

W 1892 zadebiutowała opowiadaniami Z życia nędzarza i Staszka w „Gazecie Warszawskiej” (pod nazwiskiem Komornicka). W następnym roku w tej samej gazecie ukazała się nowela Rozłąka. W 1894 wydała zbiór opowiadań Szkice. W tym samym roku w „Gazecie Poznańskiej” ukazał się jej dramat Skrzywdzeni. Następnie pod naciskami ojca wyjechała do Cambridge, gdzie przez 6 miesięcy uczęszczała na wykłady w żeńskim Kolegium Newnham. Dziennik z pobytu opublikowała pod ironicznym tytułem Raj młodzieży na początku 1896^[7]. Po powrocie z Cambridge wraz z Wacławem Nałkowskim i Cezarym Jellentą wydała w 1895 manifest literacki Forpoczty.

W czerwcu 1898 wyszła za mąż za poetę Jana Lemańskiego^[1][2]. We wrześniu tego samego roku na krakowskich Plantach doszło do incydentu, podczas którego Lemański z zazdrości strzelił do żony i jej kuzyna^[1]. Małżeństwo uchodziło za nieudane, a Lemański za porywczego i chorobliwie zazdrosnego^[8]. Związek rozpadł się po dwóch latach ogłoszeniem separacji^[1].

W 1900 opublikowała Baśnie. Psalmodie, od 1901 współpracowała z redagowaną przez Zenona Przesmyckiego „Chimerą”. Publikowała poezję, m.in. cykl Czarne płomienie (1901), prozę (Biesy, 1902), tłumaczenia z języka angielskiego, a także recenzje, podpisywane „Włast”.

W 1905 przebywała i pracowała w Paryżu^[1], gdzie doszło do załamania psychicznego. Lekarze zdiagnozowali wówczas depresję wywołaną przepracowaniem^[5], a Komornicka trafia na miesiąc do szpitala dla nerwowo chorych^[5].

W 1907 przyjęła męską tożsamość oraz nazwisko „Piotr Odmieniec Włast”^[1]. Według relacji Marii Dernałowicz, w 1907 w hotelu Bazar w Poznaniu, w trakcie podróży z matką do Kołobrzegu^[3], Komornicka spaliła w piecu kobiece suknie i ujawniła się jako Piotr Włast – od tej pory nosiła wyłącznie męskie stroje, palił fajkę, skraca włosy^[1][3][9]. Ten akt transgresji spowodował wykluczenie z życia publicznego^[1]. Została uznana przez rodzinę za osobę chorą psychicznie. W latach 1907–1914 przebywała w sanatoriach i szpitalach. W 1914 wróciła do rodzinnego Grabowa, gdzie pracowała nad swoim ostatnim utworem, Xięgą poezji idyllicznej.

Bogdan Zakrzewski wspominał, że Włast był przyjaznym i ciekawym rozmówcą, jego jedynym warunkiem było, aby zwracając się doń zachowywać męską formę^[3]. Włast uznał się za nowe wcielenie Piotra Własta, legendarnego założyciela rodu Duninów, z którego pochodziła matka Własta^[3].

Pod koniec życia jako pisarka pozostała zapomniana. W 1944 z powodu zniszczeń wojennych Włast opuścił rodzinny majątek i przebywał w przytułku w podwarszawskim Izabelinie. Tam odnalazła go przyjaciółka z młodości, Zofia Villaume-Zahrtowa, dzięki której staraniom Włast dostał zasiłek z Komisji Pomocy Pracownikom Sztuki i Nauki przy Prezydium Rady Ministrów^[8].

W ostatnich zachowanych listach Komornicka ponownie używała form żeńskich, w 1947 podpisuje się jako Maria P.O.W., „Marynia” (przy czym zwraca uwagę, że imię zapisane jest w cudzysłowie), później zaś M., Maaria, Maria Kom., czy Maria z K.L^[4].

Umarła w zakładzie w Izabelinie w 1949. Na grobie, znajdującym się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach widnieje jako Maria Komornicka-Lemańska – kwatera B/20 (7/22)^[10].

Tożsamość płciowa

Badaczka Maria Podraza-Kwiatkowska w biogramie Marii Komornickiej opublikowanym w 1967 w Polskim Słowniku Biograficznym podtrzymała ocenę jej współczesnych, iż przyjęcie męskiej tożsamości było objawem nieuleczalnej choroby umysłowej^[1]. Wedle Podrazy-Kwiatkowskiej pierwszy atak tej choroby miał nastąpić w 1905 w Paryżu, a kolejny, objawiający się przyjęciem tożsamości męskiej, w 1907^[1]. Biogram Własta zatytułowała odrzuconym przez poetę imieniem „Maria Jakubina Komornicka”. W latach osiemdziesiątych ukazał się szkic Klucze do Marii P.O.W. Romana Zimanda, a Maria Janion opublikowała esej Gdzie jest Lemańska?, którego przedruk, jak i kolejny szkic Maria Komornicka, in memoriam, znalazł się w jej książce Kobiety i duch inności (1996). W 1998 nakładem Wydawnictwa Instytutu Badań Literackich PAN ukazała się praca Modernistyczny dramat ciała. Maria Komornicka autorstwa Edwarda Bonieckiego. Publikacje te spowodowały wzrost zainteresowania pisarką wśród badaczy literatury. W XXI wieku życiem i twórczością Komornickiej/Własta zainteresowały się krytyczki feministyczne^[11], krytycy studiów queerowych^[3], a także dziennikarze^[12][13].

W 2007 ukazała się monografia Komornicka. Obszary odmienności Izabeli Filipiak, a w 2010 monografia Brygidy Helbig Strącona bogini. Rzecz o Marii Komornickiej. W 2011 Wiktor Dynarski, w swojej pracy magisterskiej poświęconej dyskursowi na temat Komornickiej/Własta, stwierdził: „Marii Komornickiej nigdy nie było”^[3], a za nim powtarza to m.in. Marta Konarzewska w artykule Piotr Włast opublikowanym w „Replice” i Krzysztof Tomasik w Homobiografiach. Tomasik w swojej książce zastanawiał się: „Otwarte pozostaje pytanie, czy Włastowi w jego metamorfozie bardziej chodziło o stanie się mężczyzną, czy po prostu człowiekiem” jako, że w owych czasach kobieta de facto była podczłowiekiem, na co zwracała uwagę także m.in. Zofia Nałkowska^[3].

Twórczość

Wydane za życia

• Szkice. Warszawa 1894^[14]
• Forpoczty, z Wacławem Nałkowskim, Cezarym Jellentą. Lwów 1895^[15]
• Baśnie. Psalmodie. Warszawa 1900^[16]

Wydane pośmiertnie

• Maria Podraza-Kwiatkowska (oprac.): Utwory poetyckie prozą i wierszem. Maria Komornicka. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996, ISBN 83-08-02659-1.
• Edward Boniecki (oprac.): Maria Komornicka – Listy. Warszawa: Muzeum Historyczne miasta Warszawy, 2011, s. 592. ISBN 978-83-62189-01-4.
• jako Piotr Odmieniec Włast (Marya Komornicka): Xięga poezji idyllicznej. Rzeczy francuskie. oprac. Barbara Stelingowska, przeł. Joanna Majewska, przekł. przejrz. Krzysztof Andrzej Jeżewski, tCHu doM Wydawniczy, Warszawa 2011, s. 152. ISBN 978-83-89782-48-9.
• Sylwia Zientek (oprac.): Utwory wybrane. Maria Komornicka. Warszawa: Muza (oficyna wydawnicza), 2016, s. 152. ISBN 978-83-287-0456-5.

Tłumaczenia z angielskiego

• Edward Bulwer-Lytton: Zanoni. Powieść z czasów rewolucyi francuskiej. T. 1-3, Warszawa 1906^[17][18][19]
• Edward Bulwer-Lytton: Zanoni. Opowieść o różokrzyżowcu. Romans mistyczny z czasów Rewolucji Francuskiej. Sandomierz 2015

Opracowania

• Słówniczek muzyczny. (według Harrasa), Warszawa 1887

Upamiętnienie

Z okazji 60. rocznicy śmierci poetki został odsłonięty 8 marca 2009 przez gen. Stanisława Nałęcz-Komornickiego (bratanka) pomnik w rodzinnym Grabowie nad Pilicą^[20]. Pomnik przedstawia poetkę jako kobietę i podpisany jest jako „Maria Komornicka”. W lipcu 2016 odbyły się w Warce obchody 140. rocznicy urodzin poetki z udziałem Brygidy Helbig i Tomasza Komornickiego^[21]. Kozienicki Dom Kultury im. Bogusława Klimczuka w Kozienicach organizuje co roku Ogólnopolski Konkurs Literacki im. Marii Komornickiej^[22].

Życiem Komornickiej/Własta inspirowane są m.in. dramat Białe małżeństwo Tadeusza Różewicza, zaadaptowany na film przez Magdalenę Łazarkiewicz (Białe małżeństwo), Księgi Em Izabeli Filipiak i Komornicka. Biografia pozorna Bartosza Frąckowiaka oraz Weroniki Szczawińskiej, a także fabularyzowana biografia Inna od siebie Brygidy Helbig.

W 1995 powstał krótkometrażowy film dokumentalny Nadmiar życia. Maria Komornicka w reżyserii Aleksandry Czerneckiej i Dariusza Pawelca.