Mauzoleum Dżanike-Chanym

Mauzoleum Dżanike-Chanym^[4][3][5] (ukr. Дюрбе Джаніке Ханим – trb. Diurbe Dżanike Chanym; ros. Дюрбе Джанике-ханым – trb. Diurbie Dżanikie-chanym) – mauzoleum (türbe) krymskiej księżniczki Dżanike(inne języki), córki chana Złotej Ordy – Tochtamysza, znajdujące się na terenie twierdzy i skalnego miasta Czufut-Kale koło Bakczysaraju na Krymie. Uznaje się, że zostało wzniesione w 1437 roku^[1][2][3].

Mauzoleum Dżanike-Chanym

Дюрбе Джаніке Ханим
Дюрбе Джанике-ханым

nr rej. • 911510359000046 z dn. 17 października 2015[1] • 010082/4 z dn. 25 maja 2020[2]
Mauzoleum Dżanike-Chanym w 2014 roku
Państwo	Ukraina
Miejscowość	Bakczysaraj
Adres	ул. Басенко, д. 57[1]
Typ budynku	mauzoleum (türbe)
Inwestor	Tochtamysz
Ukończenie budowy	1437[1][2][3]
Położenie na mapie Krymu Mauzoleum Dżanike-Chanym
Położenie na mapie Ukrainy Mauzoleum Dżanike-Chanym
44°44′28,2″N 33°55′27,5″E

Od 2015 roku budynek wpisany jest do rejestru obiektów dziedzictwa kulturowego narodów(inne języki) o znaczeniu federalnym okupującej Krym Rosji^[1], natomiast od 2020 roku figuruje w Państwowym Rejestrze Zabytków Nieruchomych Ukrainy i ma status zabytku dziedzictwa kulturowego o znaczeniu narodowym^[2].

Historia

Mauzoleum Dżanike-Chanym w 1848 roku

Grobowiec wzniesiono w 1437 roku^{[3][1][2][6][7]}. Według jednej z legend został on ufundowany przez chana Złotej Ordy, Tochtamysza, ku czci swojej córki Dżanike(inne języki) (krymskotat. Canike), która miała zginąć właśnie w tym miejscu podczas bohaterskiej obrony twierdzy przed wrogami^[7][6]. Według innej księżniczka miała rzucić się z urwiska z rozpaczy, że nie pozwolono jej być z ukochanym i jako samobójczyni zostać pochowana w mauzoleum z dala od rodzinnych grobów^[7][6][8].

W rzeczywistości Dżanike przeżyła Tochtamysza, który zmarł w 1406 roku^[7]. W 1397 roku jako córka władcy Złotej Ordy została poślubiona Edygejowi, chanowi Ordy Nogajskiej^[6][7]. W 1416 roku odbyła pielgrzymkę do Mekki, a po śmierci Edygeja w 1419 roku powróciła do Czufut-Kale i najprawdopodobniej jako najstarsza z rodu Tochtamyszów rządziła tym miastem aż do swojej śmierci w 1437 roku^[7][6].

W 1886 roku, kiedy na Krym przybył car Aleksander III, część zabytków Czufut-Kale, w tym mauzoleum Dżanike-Chanym, poddano rekonstrukcjom. Z elewacji grobowca usunięto wówczas dużą część pierwotnych zdobień, a charakterystyczne pylony stojące po bokach portalu z wejściem głównym nakryto łukiem^[6].

Do czasów współczesnych nie zachował się także pierwotny pochówek – archeolog Władimir Pietrowicz Babienczikow badający w 1940 roku znajdującą się w grobowcu kryptę stwierdził jej całkowite zrujnowanie; na miejscu znaleziono jedynie kilka ludzkich kości^[6].

Architektura

Wejście do mauzoleum z portalem i pylonami wtórnie nakrytymi łukiem w XIX wieku (2016)

Grobowiec Dżanike-Chanym znajduje się na terenie skalnego miasta Czufut-Kale, na zachód od jego środkowego muru obronnego, ok. 40 m na północ od jego bram i stanowi jeden z najważniejszych elementów kompozycyjnych założenia^[1].

Budynek jest dobrze zachowanym XV-wiecznym muzułmańskim mauzoleum (türbe) stanowiącym przykład krymskiej architektury sakralnej, wzniesionym w stylu inspirowanym architekturą seldżucką(inne języki)^[7] przed upowszechnieniem się na Krymie architektury osmańskiej(inne języki)^[1]. Jest to masywna budowla zbudowana z kamienia wapiennego, składająca się z bryły głównej wzniesionej na rzucie ośmioboku, do której przylega prostokątny portal^[1][7][6]. Bryła główna ma wymiary 7 × 7 × 5,06 m (wysokość od cokołu do dachu) i nakryta jest czterospadowym dachem wykonanym z dachówek, zaś portal – 4,12 × 5,1 × 2,9 m (wysokość od cokołu do podstawy sklepienia)^[1]. Portal wraz z wejściem głównym, do którego prowadzi sześć kamiennych stopni^[8], skierowany jest na południowy zachód^[1]. Mury budynku mają średnią grubość 1,05 m^[1].

Wnętrze mauzoleum i grobowiec (2011)

Poziome podziały elewacji podkreślone są kamiennym cokołem oraz profilowanymi gzymsami wieńczącymi^[1]. W narożach ośmiobocznej bryły głównej znajdują się pilastry, z których dwa na elewacji wschodniej zdobione są motywami roślinnymi i geometrycznymi^[1]. Po obu stronach portalu niegdyś znajdowały się pylony zdobione ornamentem geometrycznym, w 1886 roku wybudowano wspierające się na nich sklepienie krzyżowe^[6][1]. Wewnętrzne powierzchnie pylonów zdobione są wnękami zwieńczonymi konchami, a w miejscach styku z murem sklepienia – palmetami^[1].

Otwór drzwiowy z łukowatym nadprożem obramowany jest prostokątną kamienną ościeżnicą z wyrzeźbioną inskrypcją w języku arabskim oraz jest zamknięty metalową kratą. Nad wejściem kiedyś znajdowała się również płyta pamiątkowa z datą śmierci Dżanike^[1].

Wnętrze

Wnętrze kondygnacji nadziemnej również ma kształt ośmioboku i kryte jest półkolistą kopułą, natomiast znajdująca się pod powierzchnią gruntu wykuta w skale krypta, do której prowadzi prosty dromos, ma kształt prostokątny, a jej krzyżowe sklepienie obłożone jest ciosanymi blokami wapienia i wzmocnione trzema obwodowymi łukami^[1]. W komorze grobowej, do której prowadzą jednobiegowe schody z trzema stopniami, znajduje się kamienny sarkofag z reliefową dekoracją w formie geometrycznych i roślinnych ornamentów oraz arabskim napisem informującym o tym, kto w nim spoczywał^[1].

Galeria

• 
  Mauzoleum Dżanike-Chanym w 1897 roku
• 
  Türbe widziane od północnego zachodu (2016)
• 
  Wejście do mauzoleum (2006)
• 
  Zdobienie jednego z naroży budynku (2016)
• 
  Zdobienie na jednym z pylonów (2012)