Mur graniczny opactwa w Krzeszowie

Mur graniczny opactwa w Krzeszowie – historyczny zespół murów ogrodzeniowo-obronnych otaczających teren dawnego opactwa cysterskiego w Krzeszowie, pełniący na przestrzeni wieków funkcje ochronne oraz symboliczno-ideowe. Mimo licznych przekształceń oraz częściowej rozbiórki, mur do dziś stanowi istotny element kompozycyjny i historyczny krajobrazu kulturowego zespołu klasztornego. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków jako integralna część Pomnika Historii^[2].

Mur graniczny opactwa w Krzeszowie

nr rej. 204/A/04/1-13 z 12.01.2004[1]
fragment muru
Państwo	Polska
Miejscowość	Krzeszów
Adres	Pl. Jana Pawła II 58-405 Krzeszów
Typ budynku	mur graniczny, ogrodzenie klasztorne
Styl architektoniczny	barok
Architekt	przypuszczalnie Ferdynand Maksymilian Brokoff
Inwestor	opat Innocenty Fritsch
Wysokość całkowita	ok. 3,5–4 m
Kondygnacje	brak
Zniszczono	częściowo po 1810 (sekularyzacja)
Odbudowano	częściowe restauracje XX/XXI w.
Pierwszy właściciel	opactwo cystersów w Krzeszowie
Kolejni właściciele	państwo pruskie, Kościół katolicki
Obecny właściciel	diecezja legnicka
Położenie na mapie Polski Mur graniczny opactwa w Krzeszowie
50°43′51,9″N 16°04′05,2″E
Strona internetowa

Historia

Od początku istnienia opactwa mur pełnił podwójną rolę – praktyczną (obronną) oraz ideową. Oddzielał duchowe centrum klasztoru od świata zewnętrznego, wspierając realizację benedyktyńskiej reguły ora et labora (módl się i pracuj), charakterystycznej dla cystersów. Już w średniowieczu odgrywał rolę ochronną – po zniszczeniach spowodowanych najazdami husyckimi w 1. poł. XV w. (szczególnie w 1426 r.), kompleks klasztorny, w tym zapewne i mur graniczny, został odbudowany. Kościół i klasztor konsekrowano ponownie w 1454 r.^[3][4][5].

Osobny artykuł: Pocysterskie opactwo w Krzeszowie.

Brama zachodnia opactwa

Pierwsze znane źródło ikonograficzne dokumentujące układ muru pochodzi z ryciny Michaela Willmanna z 1678 r.^[6]. Wyznacza ona pierwotne granice klasztoru: od północy i zachodu biegły one wzdłuż dróg do Kamiennej Góry i Chełmska Śląskiego, a od południa ograniczała je rzeka Zadrna. Obszar założenia podzielony był na dwie części: część zachodnią zajmował klasztor właściwy claustrum, a część wschodnią – folwark wraz z ogrodem użytkowym^[7].

Mur, w formie czworoboku z prostoliniowymi odcinkami, obejmował teren klasztoru i gospodarstwa. Wejście do claustrum prowadziło od zachodu, przez bramę ulokowaną w tym samym miejscu, gdzie znajduje się obecna. Pierwotnie była to budowla jednokondygnacyjna, o jednym przelocie, zwieńczona cebulastym hełmem w stylu nowożytnym^[8].

Fragment muru przy cmentarzu klasztornym

W epoce baroku, szczególnie za czasów opata Bernarda Rosy (1660–1696) i jego następcy opata Innocentego Fritscha (1727–1734), opactwo przeszło wielką przebudowę^[9], w wyniku której powstały nowe skrzydła klasztorne, a mur został częściowo przesunięty i przebudowany, zwłaszcza od zachodu. Na nowym, powiększonym obszarze założono barokowy ogród z centralnie umieszczoną fontanną^[10]. W murze umieszczono nową, reprezentacyjną bramę, a na jego narożach od północy – kaplice dla pielgrzymów. Przebudowana została również główna brama, którą podwyższono o kondygnację, dodano ośmioboczny człon i ponownie zwieńczono cebulastym hełmem; nad bramą umieszczono kaplicę Świętej Rodziny^[8].

Osobny artykuł: Ogród klasztorny w Krzeszowie.

Brama południowa opactwa

Po kasacie klasztoru (1810 r.), nastąpiła stopniowa degradacja zabudowań gospodarczych po wschodniej stronie oraz częściowe rozebranie muru^[11]. W XIX w. jego część zastąpiły budynki mieszkalne. W kolejnych dekadach wyburzono dalsze odcinki – m.in. południowy fragment przy bramie głównej oraz północno-wschodni odcinek muru. W drugiej połowie XX w. z powodu złego stanu technicznego część muru została rozebrana. W 2002 r. zlikwidowano XIX-wieczny fragment muru przy domu opata, a w 2003 r. wzniesiono nową północną bramę między domem opata a kościołem św. Józefa^[8].

Opis architektoniczny

Lokalizacja

Zespół klasztorny zlokalizowany jest w centrum miejscowości Krzeszów, w Kotlinie Krzeszowskiej, około 8 km na południe od Kamiennej Góry. Mur graniczny otacza teren zabudowań klasztornych, folwarku oraz dawnych ogrodów^[12].

Materiał i technika wykonania

Mur wykonano z łamanego kamienia, spojonego zaprawą wapienną. Zewnętrzną powierzchnię pokryto tynkiem cementowo-wapiennym z efektem nakrapiania. W niektórych miejscach zastosowano wewnętrzne przypory wzmacniające konstrukcję (m.in. odcinek zachodni). Wewnątrz założenia biegnie dodatkowy mur oddzielający część mieszkalną od gospodarczej, wykonany z kamienia i cegły^[8].

Układ przestrzenny

Mimo prostokątnego charakteru założenia, mur nie tworzy idealnego czworoboku. Od południa, wzdłuż rzeki Zadrna, biegnie nieregularnie, z odchyleniami względem osi. Wschodni odcinek muru łączy się z budynkami mieszkalnymi i biegnie równolegle do alei lipowej przez ok. 200 m, po czym zakręca ku zachodowi wzdłuż potoku. Północny odcinek kończy się w okolicy kościoła św. Józefa^[8].

Brama zachodnia (główna)

Zbudowana z kamienia (dolna część) i cegły ceramicznej (górna), tynkowana. Zwieńczona hełmem cebulastym (później namiotowym), z przejazdem sklepionym kolebkowo. W górnej kondygnacji znajdowała się niegdyś kaplica św. Rodziny^[13].

Brama południowa

Barokowa, tynkowana, z detalami architektonicznymi wykonanymi w tynku wapiennym. Mur w tym miejscu łączył się z zespołem budynków gospodarczych^[8].

Obecny stan

Do dziś zachowały się fragmenty murów z różnych faz rozwoju opactwa – zarówno barokowe, jak i XIX-wieczne. Najlepiej zachowane są odcinki zachodnie i południowe oraz brama główna. Mur nie posiada obecnie wyraźnych cech stylowych, z wyjątkiem fragmentów barokowych i zmodernizowanych odcinków z XIX w.

Znaczenie

Mur graniczny krzeszowskiego opactwa jest nie tylko cennym zabytkiem architektury i świadectwem dziejów cystersów na Śląsku, ale także kluczowym elementem organizacji przestrzennej klasztoru. Wpisuje się w tradycję monastyczną oddzielenia przestrzeni duchowej od profanum, tworząc czytelną granicę pomiędzy sacrum a codziennością.

Zobacz też

• Budynek bramy zachodniej opactwa w Krzeszowie
• Brama południowa opactwa w Krzeszowie

Bibliografia

• Dziurla, H., Krzeszów, Wrocław 1974.
• Dziurla, H., Krzeszów – europejska perła baroku, Legnica 2001.
• Górniak, M. R., Krzeszów, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, red. Szostek, A. [i in.], Lublin 2002.
• Kozieł, A., Sztuka baroku na Śląsku, Wrocław 2006.
• Kutzner, M., Barokowy zespół klasztorny w Krzeszowie, Wrocław 1970.
• Kutzner, M., Średniowieczna architektura klasztoru cysterskiego w Krzeszowie, [w:] Dziurla, H., Bobowski, K. (red.), Krzeszów uświęcony łaską, Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1997.
• Lutsch, H., Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Regierungsbezirks Liegnitz, Breslau 1889.
• Staffa, M. (red.), Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 8: Kotlina Kamiennogórska, Wrocław 1997.
• Ziętara, B., Krzeszów, Wąchock 1986.