Natan Tenenbaum

Natan Tenenbaum (ur. 27 grudnia 1940 w Witebsku, zm. 23 lutego 2016^[1] w Sztokholmie) – polski satyryk, poeta i autor tekstów scenicznych, żydowskiego pochodzenia, od 1969 mieszkał i tworzył w Szwecji.

Natan Tenenbaum

Natan Tenenbaum w Sztokholmie w 1997
Data i miejsce urodzenia	27 grudnia 1940 Witebsk
Data i miejsce śmierci	23 lutego 2016 Sztokholm
Narodowość	polsko-żydowska
Dziedzina sztuki	literatura
Odznaczenia
Strona internetowa

Natan Tenenbaum w 1998

Życiorys

Urodził się w Witebsku w Białoruskiej SRR^[2]. Po zakończeniu II wojny światowej wraz z rodziną przyjechał do Polski.

Ukończył archeologię śródziemnomorską na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego^[3]. Jeszcze w czasie studiów, w okresie 1962–1966 dołączył do zespołu redakcyjnego tygodnika „Nasz Głos”, polskojęzycznego dodatku do wydawanej w języku jidysz gazety „Fołks Sztyme”^[4]. W latach 60. XX wieku pracował również jako dziennikarz w Polskim Radiu^[2].

W tym czasie, jako członek Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, uczestniczył w życiu społeczności żydowskiej, organizując m.in. obozy młodzieżowe^[4] i współtworząc młodzieżowy Klub Babel^[5]. Jednocześnie brał udział w studenckim życiu artystycznym, współpracując ze Studenckim Teatrem Satyryków (STS) i klubem Hybrydy jako autor tekstów^[6]. Jego utwory ukazywały się także m.in. „Szpilkach” oraz w 1968 – anonimowo – na łamach paryskiej „Kultury”.

W czerwcu 1967, po wybuchu wojny sześciodniowej pomiędzy Izraelem a wspieranymi przez ZSRR krajami arabskimi, Tenenbaum brał udział w spotkaniu autorów „Naszego Głosu” z Mieczysławem Rakowskim, które przerodziło się w burzliwą dyskusję na temat rodzącej się nagonki partyjnej na osoby pochodzenia żydowskiego^[7]. Podczas spotkania Tenenbaum miał przyrównać teksty na temat Izraela ukazujące się podówczas w „Życiu Warszawy” do artykułów publikowanych tuż przed II wojną światową w niemieckim piśmie „Völkischer Beobachter”^[8][9][10], organie prasowym NSDAP. Wkrótce potem został wezwany na przesłuchanie do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych^[11][10], a kilka dni później kierownictwo państwowego koncernu RSW Prasa-Książka-Ruch, wydawcy „Fołks Sztyme” i jego dodatków, nakazało zwolnienie Tenenbauma z pracy^[11][10], dostał również nieformalny zakaz zbliżania się do redakcji^[7]. Mimo to kontynuował współpracę z tygodnikiem, pisząc teksty w domu pod pseudonimem^[7].

Był aktywnym uczestnikiem protestów studenckich w marcu 1968^[12], brał udział m.in. w demonstracji przeciwko zdjęciu z afisza Dziadów^[13]. Był też autorem wielu protest songów i satyrycznych wierszy wyśmiewających władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej^[2][14]. Wiersze te, często rozpowszechniane wśród protestujących studentów jako utwory anonimowe, zyskały sporą popularność^[15]. Część z nich, wraz z utworami innych autorów^[a], trafiła na amatorską taśmę nagraną przez Tenenbauma wraz z Jackiem i Michałem Tarkowskimi, Aleksandrem Perskim i Sewerynem Blumsztajnem^[17]. Taśma dystrybuowana była w drugim obiegu^[17].

W 1969, w wyniku antysemickiej kampanii, będącej następstwem tych wydarzeń, wyemigrował do Szwecji^[15][18] i zamieszkał w Sztokholmie. Tam prowadził kabaret polonijny Krakowskie Przedmieście oraz przez 30 lat pracował w Instytucie Kultury Antycznej. Mimo emigracji tworzył wyłącznie po polsku, gdyż tylko w tym języku potrafił wyrazić siebie i swoje odczucia^[2].

Angażował się w różne inicjatywy na rzecz demokratyzacji życia w Europie Wschodniej, współpracując m.in. z Radiem Wolna Europa oraz czasopismem „Aneks”^[19].

Najlepiej znanym dziełem Tenenbauma jest wiersz Modlitwa o wschodzie słońca. W 1980, w czasie pierwszego zrywu Solidarności, Tenenbaum wysłał ze Szwecji jego rękopis Jackowi Kaczmarskiemu ^[20]. Ten przekazał go Przemysławowi Gintrowskiemu, który napisał do niego muzykę^[21]. Wykonywana przez Kaczmarskiego i Gintrowskiego piosenka stała się jednym z nieoficjalnych hymnów związku zawodowego i środowisk opozycyjnych w Polsce^[21]. W 1989 piosenka, śpiewana przez Jacka Wójcickiego, znalazła się na ścieżce dźwiękowej filmu Ostatni dzwonek Magdaleny Łazarkiewicz^[22]. W swojej aranżacji nagrał ją również zespół reggae Habakuk. W 2016 roku wiersz Tenenbauma został obrany hymnem Komitetu Obrony Demokracji^[b].

Od 1988 regularnie odwiedzał Polskę, gdzie wydał dwa zbiory wierszy: w 1992 drukiem ukazał się tom Chochoły i róża^[24] , a w 1997 Imię Twoje Rzeczy Pospolitość^{[25] [2][c]}. Po 1989 roku nie wrócił na stałe do kraju, jednak wznowił w Polsce działalność artystyczną. Występował gościnnie z kabaretem Pod Egidą, w gdańskim klubie Żak i w Piwnicy pod Baranami.

W 2004 został odznaczony przez Prezydenta RP Złotym Krzyżem Zasługi, zaś w 2013 – Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi w działalności na rzecz przemian demokratycznych w Polsce oraz aktywny udział w proteście studenckim w marcu 1968 roku w obronie praw człowieka i swobód obywatelskich”^[27].

Był żonaty z inżynier Kamilą Tenenbaum, z którą miał dwóch synów: inżyniera Jakuba i psychoterapeutę Adama. Zmarł 23 lutego 2016, a uroczystości pogrzebowe odbyły się 17 marca 2016 na cmentarzu Skogskyrkogården, Heliga Korsets Kapell, w Sztokholmie^[28].

Uwagi

1. M.in. Karela Kryla^[16].
2. Ze względu na protesty spadkobierczyń zmarłego w 2012 Przemysława Gintrowskiego, które nie zgodziły się na wykorzystanie napisanej przez niego melodii, rolę hymnu pełni sam wiersz Tenenbauma. Podczas spotkań utwór jest recytowany. Na jego wykorzystanie, w imieniu ciężko chorego już wtedy ojca, zgodę wyraził syn Tenenbauma, Jakub^[23]. W dniu 27 lutego 2016 roku zaprezentowano publicznie (na marszu Komitetu Obrony Demokracji) nową melodię, jej autorka pragnie pozostać anonimowa^{[potrzebny przypis]}.
3. Oba tomiki dostępne są również w wersji cyfrowej na stronie autora^[26] .