Neit

Neit (Neith, Net) – w mitologii egipskiej bogini matka, pierwotnie dolnoegipskie lokalne bóstwo miasta Sais^[1].

Ten artykuł dotyczy mitologii egipskiej. Zobacz też: inne znaczenia tego terminu.

Brązowa statuetka Neit z Epoki Późnej (Muzeum Luwru)

Geneza i rozwój kultu

Jej imię oznaczało Straszliwa lub Groźna^[2][3]; w Delcie była pradawnym bóstwem miejscowym (być może pochodzenia libijskiego, na co wskazywałyby jej główne atrybuty)^[2][4][5]. Powstanie jej kultu wywodzone jest od fetysza złożonego z dwóch skrzyżowanych strzał i tarczy^[2][6], który następnie przyjął postać wojowniczej bogini i opiekunki domostwa, wyobrażanej jako kobieta z łukiem i strzałami^[1][7]. Nie są znane jej wyobrażenia zoomorficzne; bywała jedynie przedstawiana z karmionymi piersią dwoma krokodylami, symbolizującymi Szu i Tefnut (albo Re i Ozyrysa)^[8].

Neit jako Atena z tarczą i pochodnią (figurka terakotowa z III wieku p.n.e.)

W okresie predynastycznym była wraz z Uto boginią Delty^[a], po zjednoczeniu kult „wojowniczej dziewicy” upowszechnił się również w Górnym Egipcie^[5][6]. W okresie archaicznym stała się bóstwem opiekuńczym królowych^[2][b], następnie i samych faraonów, którym jako bogini królewska symbolicznie nakładała koronę^[c]. W epoce Starego Państwa miała ośrodki kultu w całym Egipcie (m.in. w Esna, Abydos, Memfis)^[2].

W sztuce przedstawiana była jako dzierżąca łuk i strzały kobieta w czerwonej koronie Dolnego Egiptu^[2][5]. Ukazywano ją także z symbolem dwóch złączonych łuków noszonym na głowie, co uzasadniało jej przydomek „Pani Łuków”^[9]. Największe znaczenie i szczególną popularność osiągnęła w czasach rządów XXVI dynastii (tzw. saickiej)^[2], kiedy na kilkadziesiąt lat zyskała rangę bogini państwowej^[10][5][d]. Przez Greków i w okresie hellenistycznym utożsamiana była z Ateną^[11] ze względu na wojenne atrybuty i związek z rzemiosłami^[5][12][2].

Dedykowanym jej świętem była opisywana przez Herodota „noc świateł” w Sais, gdy jego mieszkańcy palili lampy oliwne pod gołym niebem, a w całym Egipcie iluminowali swe domy ci, którzy nie mogli udać się z pielgrzymką do tamtejszego sanktuarium^[13]. Ono samo wraz z biblioteką, których zewnętrzne mury oglądał Champollion, a w starożytności zwiedzane przez Herodota i Platona, uległy całkowitemu zniszczeniu^[8]. Święto przybycia bogini do Sais obchodzono nawet w górnoegipskiej Tebaidzie, gdzie w Esna przypadało ono 13 dnia miesiąca Epifi (w końcu maja)^[14].

W mitologii

W mitologii Egipcjan uważano ją za matkę boga-krokodyla Sobka^[15] oraz bogini Tefnut; miała też stworzyć kosmicznego węża Apepa^[1]. Z czasem zaczęto ją określać jako pozbawioną płci praboginię^[16] – matkę wszystkich bogów (zwłaszcza Re)^[3][11] i nadawano jej postać niebiańskiej krowy Mehetueret, której swe powstanie zawdzięczało niebo jeszcze przed początkami wszelkiego życia^[1]. Teologiczne dedukcje dopatrywały się w niej połączenia sił męskich i żeńskich^[8]. Wraz z Chnumem, z którym w Esna należała do miejscowej triady bogów^[5], miała kształtować istoty ludzkie na kole garncarskim^[12]. W mitach cyklu ozyriackiego występuje już w Tekstach Piramid, zawsze jako wierna stronniczka Ozyrysa i Horusa^[12].

Neit w hieroglifach

Według mitów miała ludzi nauczyć sztuki tkackiej^[5]. Stała się także opiekunką zmarłych, przedstawiana np. w scenach obdarzania ich jadłem i piciem po przybyciu w zaświaty^[1]. Chroniła ich tam przed demonami, a ich ciała przed zniszczeniem jako wynalazczyni bandaży dla mumii^[3]. Z Izydą, Neftydą i Selkit pełniła też rolę strażniczki wnętrzności zmarłych^[5], co wywodzono z zapisanej w Tekstach Piramid tradycji czuwania przez nie nad zwłokami Ozyrysa^[16]. W dawnych epokach z jej funkcją ochronną łączono zwyczaj umieszczania broni wokół trumny^[7].

Uwagi

1. E. Drioton wyraża pogląd, że następca Narmera – Horus Aha, w zamiarze pozyskania sympatii mieszkańców Delty, zbudował w Sais świątynię Neit i poślubił Neit-hotep, pochodzącą być może z rodu zdetronizowanych królowych miasta (Egipt faraonów, dz. cyt., s. 54).
2. Wymownym świadectwem jest stela królowej (pierwszej panującej samodzielnie) Merit-Neit, czyli „Ukochanej przez Neit” (Hilary Wilson: Lud faraonów, dz. cyt., s. 164).
3. Według Ingeborg Müller (Starożytne kultury Egiptu i Mezopotamii. Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie, 1977, s. 17, 35).
4. Zwrócono uwagę, że w Epoce Późnej pobożność ludowa przenosiła się na takie jak Bastet czy Neit boginie miast, z których pochodziły dynastie panujących (Egipt faraonów, dz. cyt., s. 238).