Pacyfikacja wsi Wanaty

Pacyfikacja wsi Wanaty – zbrodnia popełniona przez okupantów niemieckich pod koniec lutego 1944 roku.

Pacyfikacja wsi Wanaty

Państwo	Polska (okupowana przez III Rzeszę – Generalne Gubernatorstwo)
Miejsce	Wanaty
Data	28 lutego 1944
Liczba zabitych	108 osób
Typ ataku	masowy mord
Sprawca	III Rzesza
Położenie na mapie okupowanej Polski w latach 1941–1944 miejsce zdarzenia
51°47′29″N 21°30′10″E

Wanaty w gminie Łaskarzew zostały spacyfikowane z polecenia niemieckiego starosty garwolińskiego, Karla Freudenthala. 28 lutego 1944 funkcjonariusze SS i policji niemieckiej spalili wieś i zamordowali 108 jej mieszkańców – w tym 35 kobiet i 47 dzieci. Zbrodni dokonano w odwecie za śmierć kilku niemieckich żandarmów, zabitych w potyczce z polskimi partyzantami.

Preludium

Wanaty są niewielką miejscowością położoną w odległości ok. 6 kilometrów od Łaskarzewa. W lutym 1944 roku wieś liczyła ok. 25 gospodarstw, zamieszkiwanych przez 28 rodzin (ok. 115 osób). Część mieszkańców wsi aktywnie współpracowała z ruchem oporu^[1][2].

21 lutego 1944 do Wanat przybył oddział niemieckiej żandarmerii z Łaskarzewa, przysłany z poleceniem aresztowania jednego z mieszkańców wsi – Antoniego Kędziory. W oddalonym o 3 kilometry od Wanat lesie Niemcy wpadli jednak w zasadzkę urządzoną przez polskich partyzantów. Polacy bez strat własnych zabili pięciu żandarmów i ranili trzech kolejnych^[3] (niektóre źródła mówią o siedmiu zabitych Niemcach^[4]). W odwecie okupacyjny starosta garwoliński, Karl Freudenthal, zarządził pacyfikację Wanat^[2]. Być może istniały także inne przyczyny masakry. Autorzy sprawozdania informacyjnego Delegatury Rządu na Kraj z 4 kwietnia 1944 zwracali bowiem uwagę, że pacyfikacja Wanat poprzedziła wielką łapankę, którą Niemcy zorganizowali na terenie powiatu garwolińskiego celem skompletowania kontyngentu na roboty przymusowe do Rzeszy. Wysunięto w związku z tym przypuszczenie, iż zniszczenie wsi mogło mieć na celu zastraszenie ludności powiatu i umożliwienie sprawnego przebiegu wywózek^[5].

Tymczasem wkrótce po zakończeniu potyczki większość mężczyzn zamieszkujących Wanaty ukryła się w sąsiednich wsiach. Niemcy uciekli się jednak do podstępu i przystąpili do akcji odwetowej dopiero po upływie tygodnia, gdy ludność uznała, że najgorsze niebezpieczeństwo już minęło. Niemal wszyscy mężczyźni zdążyli do tej pory powrócić do Wanat^[6].

Przebieg pacyfikacji

Do „akcji” w Wanatach Niemcy zaangażowali poważne siły. W pacyfikacji uczestniczyli funkcjonariusze żandarmerii i Gestapo z posterunków w Garwolinie, Łaskarzewie i Sobolewie^[1]. Odnotowano obecność wschodnich kolaborantów – w niektórych źródłach określanych jako „Ukraińcy”^[4][7], w innych jako „oddział Kałmuków”^[1][2]. Ponadto istnieją relacje mówiące, iż w „akcji” w Wanatach brali również udział funkcjonariusze niemieckiej Kriminalpolizei (pol. Policji Kryminalnej) oraz polscy granatowi policjanci^[1][2]. Łącznie w pacyfikacji mogło uczestniczyć nawet do 800 policjantów i esesmanów^[7].

W nocy z 27 na 28 lutego 1944 Wanaty zostały szczelnie otoczone przez niemiecką ekspedycję karną. Osoby próbujące wymknąć się z obławy były zabijane na miejscu. Następnie około godziny 7:00 rano Niemcy wkroczyli do wsi. Pierwsza grupa szła od domu do domu, mordując wszystkich mieszkańców bez względu na wiek i płeć (najczęściej strzałem w tył głowy). W ślad za komandem egzekucyjnym podążał drugi oddział, który rabował inwentarz żywy i wszystkie cenniejsze przedmioty znalezione w gospodarstwach. Na samym końcu szła czteroosobowa grupa podpalaczy, podkładająca ogień pod zabudowania. Ciężko rannych Polaków pozostawiano w budynkach, aby tam spłonęli żywcem^[2][3]. Około godziny 10:00 na miejscu masakry pojawił się starosta Freudenthal. Dla postrachu polecił sprowadzić do Wanat wszystkich sołtysów z gminy Łaskarzew, aby mogli oni na własne oczy zobaczyć skutki pacyfikacji^[1][2].

Tego dnia zamordowano w Wanatach 108 Polaków – w tym 35 kobiet i 47 dzieci^[a][2]. 105 ofiar było mieszkańcami Wanat, podczas gdy trzy pozostałe pochodziły z sąsiednich wsi (Dąbrowy, Pilczyna Starego i Podwierzbia)^[8]. Niemcy spalili wszystkie gospodarstwa i młyn^[4]. Mimo odniesionych ran dwojgu mieszkańców Wanat udało się przeżyć masakrę. Ocalały także osoby, które feralnego dnia znajdowały się poza wsią^[9].

Epilog

Wkrótce po zakończeniu pacyfikacji zwłoki zamordowanych mieszkańców Wanat zostały zebrane i pochowane na cmentarzu parafialnym w Łaskarzewie. Po wojnie na zbiorowej mogile umieszczono niewielki pomnik z napisem:^[10]

Tu spoczywają prochy 108 osób zamordowanych i spalonych przez Niemców we wsi Wanaty dn. 28 II 1944 r. – z trudu naszego i bólu Polska powstanie, by żyć”

Obelisk z pamiątkową tablicą ku czci zamordowanych postawiono również w Wanatach^[2].

Starosta Karl Freudenthal zginął 6 lipca 1944 w zamachu zorganizowanym przez żołnierzy Armii Krajowej^[11].

Uwagi

1. W niektórych źródłach można znaleźć informację, iż w Wanatach zamordowano tego dnia 109 osób (patrz: Józef Fajkowski, Wieś w ogniu…, op.cit., s. 299 oraz Czesław Madajczyk, Hitlerowski terror na wsi polskiej…, op.cit., s. 10 i 131). Ponadto w zależności od przyjętej granicy wieku podawane są różne liczby zamordowanych dzieci.