Krowiak podwinięty

Krowiak podwinięty (Paxillus involutus (Batsch) Fr.) – gatunek grzybów trujących z rodziny krowiakowatych (Paxillaceae)^[1].

Krowiak podwinięty

Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	grzyby
Typ	podstawczaki
Klasa	pieczarniaki
Rząd	borowikowce
Rodzina	krowiakowate
Rodzaj	krowiak
Gatunek	krowiak podwinięty
Nazwa systematyczna
Paxillus involutus (Batsch) Fr. Epicr. syst. mycol.: 317 (Uppsala, 1838)

Starsze owocniki nadal mają podwinięty brzeg

Systematyka i nazewnictwo

Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Paxillus, Paxillaceae, Boletales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi^[1].

Po raz pierwszy takson ten zdiagnozował w 1786 r. August Johann Georg Karl Batsch nadając mu nazwę Agaricus involutus. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadał mu w 1838 r. Elias Fries, przenosząc go do rodzaju Paxillus^[1]. Niektóre synonimy^[2]:

• Agaricus adscendibus Bolton 1788
• Agaricus contiguus Bull. 1785
• Agaricus contiguus Bull. & Vent. 1809
• Agaricus involutus Batsch 1786
• Agaricus involutus Batsch 1786, var. involutus
• Omphalia involuta (Batsch) Gray 1821
• Omphalia involuta (Batsch) Gray 1821, var. involuta
• Paxillus involutus var. excentricus Fr.
• Rhymovis involuta (Batsch) Rabenh. 1844

Nazwę polską podała Alina Skirgiełło w 1960 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też pod nazwami: bydlęca gęba, krowia gęba, krowia warga, krówka, pieczeń, świnka pospolita, tłuszcz, tłustocha, gwożdziak podwinięty, olszówka^[3]. Ma wiele regionalnych nazw, m.in.: olszówka, podolszówka, olchówka, krowia gęba, krowiak, krówka, świnka^[4].

Morfologia

Kapelusz

Średnica dochodzi do 13 cm. U młodych egzemplarzy jest łagodnie łukowaty z wyraźnie podwiniętym brzegiem, później płaski lub nieco wklęsły, ale nadal z podwiniętym brzegiem. Barwa żółtobrązowa, oliwkowa, ochrowobrązowa, czerwonobrązowa. Młode okazy mają kapelusz delikatnie pilśniowy, później staje się łysy. Po uszkodzeniu skorka kapelusza jest ciemnobrązowo cętkowana. Podczas suchej pogody kapelusz jest suchy i błyszczący, podczas wilgotnej staje się bardzo śliski^[5].

Blaszki

Cienkie, gęste i wyraźnie schodzące na trzon. U młodych grzybów pofałdowane. Są barwy żółtawej lub rdzawej, po uszkodzeniu brązowieją^[5].

Trzon

Wysokość 3–7 cm, grubość 1–2 cm. Jest walcowaty, gruby, pełny, nagi i nieraz zwężony w dolnej części. Barwa zbliżona do barwy kapelusza, zwykle nieco jaśniejsza. Po uszkodzeniu brązowieje^[5].

Miąższ

Żółty, żółtawobiały lub bladoochrowy, początkowo twardy, później miękki, po przecięciu grzyba zmienia zabarwienie na czerwonobrązowe lub rdzawobrązowe, smak lekko kwaśny, zapach mało intensywny^[5]

Wysyp zarodników

Ochrowobrązowy. Zarodniki elipsoidalne, gładkie, o rozmiarach 8-18 × 4,5-6 µm^[6].

Występowanie

Występuje na całej półkuli północnej na obszarach o klimacie umiarkowanym^[4]. W Europie jest pospolity^[7]. Pojawia się jesienią i latem we wszystkich typach lasu. Rośnie pod różnymi gatunkami drzew, jak np. brzoza, dąb, olsza, sosna, świerk. Zwykle występuje gromadnie^[6].

Znaczenie

Zobacz w Wikiźródłach przepisy na potrawy z krowiaka

Grzyb trujący. Przez bardzo długi czas był uznawany za cenny grzyb jadalny i często zbierany ze względu na dobry smak, dużą wydajność i łatwość w rozpoznaniu. Jako jadalny wymieniany był w atlasach grzybów^[7]. Bardzo długo, bo aż do lat 70. i 80. XX wieku uznany był za jadalny lub warunkowo jadalny^[8]. Dla większości ludzi gatunek ten rzeczywiście był nieszkodliwy. Jednakże u niektórych ludzi po jego spożyciu pojawiły się przypadki silnych zatruć. Zawarta w krowiaku substancja chemiczna w niektórych przypadkach powoduje śmiertelną reakcję układu odpornościowego człowieka, polegającą na tym, że organizm zaczyna wytwarzać przeciwciała przeciwko własnym krwinkom. Sklejone krwinki blokują przepływ krwi w ważnych dla życia narządach. W związku z tymi przypadkami obecnie krowiaka podwiniętego uważa się za gatunek trujący. Mimo to w wielu krajach świata (np. w Europie Wschodniej) jest on nadal zbierany i spożywany^[7]. Za grzyb jadalny uważany był również w Polsce przed II wojną światową^[9].

Śmiertelnie zatruł się posiłkiem przygotowanym z krowiaka podwiniętego m.in. mykolog Julius Schäffer^[10].

Gatunki podobne

Podobny jest krowiak olszowy (Paxillus filamentosus). Ma łuskowaty kapelusz i rośnie tylko pod olchami^[5].