Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy

Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy PNIB (niem. Deutsch-Polnisches Forschungsinstitut, ang. German-Polish Research Institut) – jednostka naukowo-badawcza prowadzona wspólnie przez Uniwersytet Europejski Viadrina (Europa-Universität Viadrina) we Frankfurcie nad Odrą i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Swoją siedzibę miał w Collegium Polonicum w Słubicach. Został powołany do życia w dniu 19 października 2012 roku, na podstawie uchwały podpisanej przez prezydenta Uniwersytetu Europejskiego Viadrina Guntera Pleugera i rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Bronisława Marciniaka. Instytut został zlikwidowany w dniu 31 grudnia 2018 roku.

Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy

Jednostka wspólna Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą
Collegium Polonicum w Słubicach, siedzibą Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego
Data założenia	19 października 2012
Data likwidacji	31 grudnia 2018
Państwo	Polska
Adres	ul. Kościuszki 1 69-100 Słubice
Liczba pracowników	14, w tym 6 profesorów
Kierownictwo	Andrzej J. Szwarc (p. o. Dyrektor do 2016 r.), następnie jako osoba odpowiedzialna za Collegium Polonicum ze strony UAM Beata Mikołajczyk, od 2018 r. Tadeusz Wallas, ze strony EUV Ines Härtel, od 2017 r. Janine Nuyken
Położenie na mapie Polski Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy
52°20′54,7″N 14°33′31,4″E

Historia powstania

Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej i Strefy Schengen w latach 2004/2007 oraz z uwagi na związaną z tym mobilność naukowców i studentów w całej Europie, Uniwersytet Europejski Viadrina stracił swoją unikalną zaletę jako miejsce polsko-niemieckiego, transgranicznego nauczania i badań naukowych. Nawet z perspektywy niektórych jego ojców założycieli^[1], Uniwersytet Europejski Viadrina w coraz mniejszym stopniu spełniał swoją misję, którą jest „wypełnianie specjalnych zadań w zakresie polityki zagranicznej w stosunkach polsko-niemieckich oraz kulturowo w odniesieniu do Europy”^[2]. Utworzenie Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego stanowiło, wraz z Centrum Interdyscyplinarnych Studiów o Polsce i z centrum naukowym B/ORDERS IN MOTION Uniwersytetu Europejskiego Viadrina, jeden z trzech filarów zakrojonej na szeroką skalę inicjatywy pod kierownictwem prezydenta Uniwersytetu Guntera Pleugera, dzięki której Uniwersytet Europejski Viadrina miał odzyskać swój profil zgodnie z misją założycielską^[3]. Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy został utworzony wspólnie z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza, z którym Uniwersytet Europejski Viadrina współpracuje od 1991 roku w ramach Collegium Polonicum w Słubicach jako wspólna instytucja dydaktyczno-naukowa. Porozumienie o utworzeniu zostało podpisane w Poznaniu 2 marca 2012 roku, a uchwała o utworzeniu przez Prezydenta Pleugera i Rektora Marciniaka 19 października 2012 roku w Słubicach.

Struktura Instytutu

Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy był jednostką Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, niezwiązaną z żadnym wydziałem i podległą bezpośrednio Rektorowi, tym samym podlegającą wyłącznie prawu uniwersyteckiemu i innym przepisom na stronie polskiej. Jego ponadnarodowy charakter opierał się na regulaminie Instytutu, który był załącznikiem do uchwały odnośnie do utworzenia Instytutu podpisanej wspólnie przez Uniwersytet Europejski Viadrina i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza^[4]. Regulamin określał Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy jako „wspólną jednostkę naukowo-badawczą Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą. (...). Instytut podlega Rektorowi Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Prezydentowi Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą.” Decyzje dotyczące działalności badawczej, budżetu, kwestii kadrowych itp. miały zatem być podejmowane wspólnie przez obie strony. Rada Instytutu, w skład której wchodzili pracownicy należący do obu uczelni, nadzorowała stan wykorzystania środków przekazanych przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza i Uniwersytet Europejski Viadrina oraz zawartość merytoryczną działalności badawczej Instytutu. Była to konstrukcja prawna powszechna w instytucjach transgranicznych, takich jak np. Euroregiony czy samo Collegium Polonicum. Umożliwia ona rozmieszczenie personelu, środków finansowych i innych zasobów poza granicami danego kraju. W ten sposób środki finansowe przekazane Polsko-Niemieckiemu Instytutowi Badawczemu przez dwie uczelnie partnerskie mogły być zagospodarowane wspólnie, mimo że zgodnie z prawem musiały być rozliczane przez dwa budżety uniwersyteckie, zgodnie z odpowiednimi przepisami i regulacjami w danym kraju.

Spośród 14 pracowników Instytutu, dwunastu było pracownikami Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, a dwóch – Uniwersytetu Europejskiego Viadrina. Wszyscy zostali zatrudnieni na podstawie wspólnie ogłoszonego konkursu i wspólnej decyzji obu uczelni. W skład Instytutu wchodziło (oprócz Dyrektora Instytutu) pięciu mężczyzn i osiem kobiet. Pięć osób zatrudniono na stanowisku profesora, siedem – adiunkta oraz jedną w charakterze pracownika administracyjnego. Dziesięciu pracowników miało obywatelstwo polskie, jedna osoba – niemieckie, a dwoje – polskie i niemieckie. W pięciu przypadkach byli to pracownicy przeniesieni z innych wydziałów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, z których trzy osoby pracowały wcześniej w Collegium Polonicum, a dwie w Poznaniu. Pozostałe osiem stanowisk zostało obsadzone przez naukowców zewnętrznych.

Działalność

Zadaniem Instytutu było w oparciu o regulamin prowadzenie działalności naukowo-badawczej „zwłaszcza w zakresie integracji europejskiej, regionów przygranicznych oraz problematyki porównawczej w aspekcie międzynarodowym i międzykulturowym”. Nakreślony został zatem profil merytoryczny tożsamy z celowo interdyscyplinarnym profilem Collegium Polonicum, jak to określono w umowie międzyministerialnej stanowiącej podstawę prawną tej jednostki^[5]. Zbieżność ta wynikała z zamierzonego celu dalszego profilowania Collegium Polonicum przez działalność Instytutu. W związku z tym dziedziny naukowe reprezentowane przez pracowników Instytutu obejmowały nauki humanistyczne, w tym językoznawstwo, literaturoznawstwo, kulturoznawstwo i historię, nauki przyrodniczo-geograficzne, w tym gospodarkę przestrzenną i urbanistykę, a także ekologię i hydrobiologię oraz prawo. Uwzględniając specyficzną lokalizację Instytutu bezpośrednio przy moście łączącym na Odrze Słubice z Frankfurtem badania na temat granic i obszarów przygranicznych w szerszym rozumieniu, jak również w kontekście polsko-niemieckim, stanowiły wiodącą tematykę badawczą^[6]. Liczne projekty badawcze Instytutu były realizowane głównie we współpracy z niemieckimi, polskimi i międzynarodowymi jednostkami badawczymi. Projekty zostały zrealizowane z wykorzystaniem grantów pochodzących z organizacji niemieckich, polskich i polsko-niemieckich, w tym w kilku przypadkach z Polsko-Niemieckiej Fundacji na Rzecz Nauki (PNFN)^[7], z Narodowego Centrum Nauki (NCN) oraz z Euroregion Pro Europa Viadrina (EFRR). Instytut był partnerem naukowej platformy internetowej Pol-Int. Ważnym obszarem działalności Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego było upowszechnianie wyników badań prowadzonych w formie konferencji, spotkań, kolokwiów i wykładów organizowanych lub współorganizowanych przez pracowników Instytutu. W 2017 roku Instytut był współorganizatorem IV Kongresu Badań nad Polską (Polenforschung)^[8]. Ponadto pracownicy Instytutu rozwinęli liczne transgraniczne działania na rzecz regionalnego i lokalnego społeczeństwa obywatelskiego oraz wzmacniania kultury dialogu społecznego, zarówno po stronie polskiej, jak i niemieckiej, w formie imprez popularnonaukowych, seminariów dla klas szkolnych, dokształcania dla seniorów czy wieczorów literackich.

Publikacje

Wyniki badań opublikowano m.in. w dziewięciu tomach serii naukowej Collegium Polonicum „Thematicon”^[9], wydawanej przez wydawnictwo Logos Verlag w Berlinie. Interdyscyplinarny tom zbiorowy pt. „Po obu stronach Odry. Europejskie, narodowe i regionalne aspekty sąsiedztwa polsko-niemieckiego”, wydany w 2016 roku jako księga jubileuszowa dla odchodzącego z Instytutu p.o. Dyrektora, Andrzeja J. Szwarca, stanowi przegląd głównych projektów badawczych Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego^[10]. Monografia pt. „Polski Dziki Zachód. Przymusowe migracje i kulturowe oswajanie Nadodrza 1945-1948”^[11] autorstwa Beaty Halickiej została wyróżniona w 2016 roku nagrodą Identitas jako najlepsza książka historyczna roku^[12].

Instytut a projekt utworzenia wspólnego Polsko-Niemieckiego Wydziału

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski podczas swojego przemówienia na inaugurację roku akademickiego w Collegium Polonicum, 2013; po prawej stronie zdjęcia p.o. Dyrektor Instytutu, Andrzej J. Szwarc

W dniu 18 października 2013 roku w Collegium Polonicum odbyła się inauguracja roku akademickiego 2013-14 w obecności Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bronisława Komorowskiego oraz Prezydenta Republiki Federalnej Niemiec Joachima Gaucka. W swoim przemówieniu Joachim Gauck rozwinął wizję polsko-niemieckiego uniwersytetu^[13]. Uniwersytet Europejski Viadrina i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza skonkretyzowały tę wizję poprzez projekt utworzenia wspólnego Polsko-Niemieckiego Wydziału, którego trzon stanowiłby stanowić Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy^[14]. Ten międzynarodowy wydział miał stać się pierwszym tego typu na świecie jako ponadnarodowy, oparty na partnerstwie i posiadający własną osobowość prawną. Opracowano koncepcję interdyscyplinarnego Międzynarodowego Wydziału Studiów Europejskich i Regionalnych^[15], który miałby połączyć kompetencje badawcze Collegium Polonicum i rozszerzyć je o aspekt cyfryzacji^[16]. Wiodąca rola Instytutu jako baza do utworzenia kilku jednostek organizacyjnych przyszłego wspólnego wydziału, w który miało zostać przekształcone Collegium Polonicum, zostało wyraźnie podkreślone podczas uroczystości jubileuszowych i 25-lecia Collegium Polonicum w dniu 13 października 2016 roku^[17], i 5-lecia Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego w dniu 20 października 2017 roku.

Likwidacja

W kwietniu 2016 roku na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza odbyły się wybory rektorskie. Wraz z przejęciem władzy przez nową ekipę w dniu 1 września 2016 roku kierowanie Instytutu przejęła Beata Mikołajczyk, prorektor odpowiedzialna m.in. za Collegium Polonicum. Pełniła funkcję p.o. Dyrektora, chociaż nie była powołana – jak zapisano w regulaminie Instytutu – na to stanowisko wspólną decyzją obu uniwersytetów. W maju 2018 roku odpowiedzialność za Collegium Polonicum przejął prorektor Tadeusz Wallas, który – również bez formalnego porozumienia z niemieckim partnerem uniwersyteckim – powołał jednego z pracowników Instytutu na stanowisko p.o. Dyrektora. Ze strony Uniwersytetu Europejskiego za Collegium Polonicum odpowiadały wiceprezydentki: Ines Härtel (do początku 2017 roku) i Janine Nuyken. Rada Instytutu, w skład której wchodzili pracownicy obu uczelni i która zgodnie z regulaminem Instytutu zapewniała możliwość wpływania i kontroli wykorzystania środków przekazywanych przez obie uczelnie oraz działalności merytorycznej Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego, nie była zwoływana od października 2016 roku.

W dniu 28 czerwca 2018 r. Uniwersytet Europejski Viadrina i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza podjęły wspólną decyzję o zamknięciu Instytutu z dniem 31 grudnia 2018 roku.

Kontrowersje wokół przyczyn zamknięcia

Zamknięcie Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego zbiegło się w czasie z kompleksową nowelizacją prawa szkolnictwa wyższego przez rząd Mateusza Morawieckiego; ustawa ta została wprowadzona przez Sejm RP w kwietniu 2018 roku i uchwalona 4 lipca 2018 roku. Oznaczało to kontynuację transformacji struktur naukowo-badawczych w Polsce, rozpoczętą wraz z nowelizacją ustawy o państwowych (pozauniwersyteckich) instytutach badawczych w Polsce, uchwaloną przez Sejm RP 18 grudnia 2016 roku. Zmiana ta stanowiła podstawę do zastąpienia licznych dyrektorów instytutów i powołania nowych rad instytutów przez rząd.^[18] Ponadto uchwalono odrębne ustawy o likwidacji i re-utworzeniu niektórych państwowych instytutów badawczych w celu nadania im profilu badawczego odpowiadającego np. polityce historycznej rządu^[19]. Na tym tle podejrzewano, że decyzja o zamknięciu Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego, o której początkowo nie poinformował ani Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ani Uniwersytet Europejski Viadrina, może mieć związek ze zmianami w polityce szkolnictwa wyższego w Polsce^[20][21]. Okazało się również, że zamknięcie związane było ze zwolnieniem niektórych pracowników Instytutu przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza i zaprzestaniem realizacji grantów^[22]. Jednak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza i Uniwersytet Europejski Viadrina uzasadniały zamknięcie Instytutu wyłącznie koniecznością zgromadzenia zasóbów finansowo-kadrowych ze strony Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza na utworzenie „European New School for Digital Studies”^[23]. Brak jednak konkretnych wypowiedzi na temat skali zaangażowania Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w ten projekt, który realizowany jest przez Uniwersytet Europejski Viadrina, a finansowany przez kraj związkowy Brandenburgia^[24].

Trivia

W ramach swojej działalności Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy, we współpracy z kierunkiem studiów pt. „Filologia polska jako obca” w Collegium Polonicum, zorganizował cykl spotkań autorskich. W spotkaniach wzięli udział m.in. Inga Iwasiów i Ignacy Karpowicz. W dniu 21 kwietnia 2015 roku w Collegium Polonicum gościła Olga Tokarczuk, późniejsza laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury.

Jeden z projektów naukowych Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego poświęcony był osobom działającym na rzecz pojednania transgranicznego w sferze kościelno-religijnej, do których należał m.in. niemiecki dziennikarz katolicki Ernst-Alfred Jauch. W dniu 23 listopada 2018 roku uhonorowano jego zaangażowanie na rzecz powojennego francusko-niemieckiego i polsko-niemieckiego porozumienia podczas imprezy z udziałem uczniów jednej ze szkół katolickich w Berlinie oraz w obecności jego syna – Günthera Jaucha^[25]. Spotkanie to było ostatnią imprezą zorganizowaną przez Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy.