Poręba Wielka (powiat limanowski)

Poręba Wielka – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie limanowskim, w gminie Niedźwiedź^[4][5], w Gorcach. Wieś jest siedzibą Gorczańskiego Parku Narodowego.

Zobacz też: Poręba Wielka w innych znaczeniach tej nazwy.

Poręba Wielka

wieś
Widok na Tobołów i Koninki
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	limanowski
Gmina	Niedźwiedź
Liczba ludności (2022)	2426[1]
Strefa numeracyjna	18
Kod pocztowy	34-735[2]
Tablice rejestracyjne	KLI
SIMC	0456651
Położenie na mapie gminy Niedźwiedź Poręba Wielka
Położenie na mapie Polski Poręba Wielka
Położenie na mapie województwa małopolskiego Poręba Wielka
Położenie na mapie powiatu limanowskiego Poręba Wielka
49°36′28″N 20°03′46″E[3]

Położenie

Poręba Wielka położona jest u północnych podnóży Gorców, w dolinie potoku Porębianka i jego dopływu – potoku Koninka. Znana jest ze swoich walorów wypoczynkowych oraz uzdrowiskowych (gorące solanki jodobromowe). Stanowi punkt wypadowy w Gorce, m.in. na Turbacz, Obidowiec i Suhorę. Znajdują się tu również Obserwatorium astronomiczne na Suhorze, a także siedziba Gorczańskiego Parku Narodowego^[6]. Zabudowania miejscowości położone są około 500–670 m n.p.m.^[7]

Integralne części wsi[5][4]

części wsi

Banachy, Bastówka, Białonie, Borek, Bórczane, Brzyzek, Buchale, Chlipały, Cicharze, Daniele, Drapa, Filipy, Gąsiory, Gwałty, Halamy, Hucisko, Jopki, Kaciki, Kaczorówka, Kaczory, Koninki, Kopajdy, Kozyry, Kurki, Liberdy, Misiury, Morgi, Mościska, Nowa Wieś, Nowina, Ostra, Pańskie, Podgronie, Poręba Dolna, Rówieńki, Rusnaki, Satry, Słoniany, Starmachy, Stróże, Tramy, Zagronie, Zapały, Zochry

Historia

Zespół szkół

Pierwsza osada powstała prawdopodobnie u schyłku XIII wieku. Nazwa Poręba wywodzi się od wyrąbanego kawałka puszczy i wskazuje na to, że siedlisko to założyli tzw. wyrębnicy. Istnieje też duże prawdopodobieństwo, że osada powstała jako przystanek noclegowy na przebiegającym tędy szlaku handlowym z Krakowa na Spisz^[8]. Faktem jest, że tereny te były własnością zakonu cystersów ze Szczyrzyca, którzy mieli przywilej lokowania wsi na prawie niemieckim. Pierwsza pisemna wzmianka o Porębie Wielkiej pochodzi z 1380 roku^[8], kiedy wyrokiem sądu królewskiego ziemie te zostały odebrane cystersom i ponownie włączone do dóbr królewskich Ludwika Węgierskiego^[6].

Dokumenty z 1254 i 1365 roku wspominają o potoku „Mezwedza” (Niedźwiedzia), wskazując na lokalizację na tym terenie osady Niedźwiedź, należącej do tzw. Klucza Porębskiego, historycznej i zwyczajowej nazwy okolic, chociaż obecnie administracyjnie to Poręba podlega Niedźwiedziowi, jako gminie.

W XV wieku Poręba stanowiła główną wieś tzw. klucza porębskiego i pozostawała w rękach rodu Ratułdów^[8][6]. Około 1564 roku w wyniku małżeństwa Beaty Ratołdówny i Jana Pieniążka, wieś przeszła w zarządzanie rodu Pieniążków, którzy założyli na tym terenie folwark, na którym odrabiali pańszczyznę okoliczni chłopi^[6].

W XVI wieku Poręba Wielka była centrum administracyjnym, w skład którego wchodziły następujące miejscowości: Niedźwiedź, Podobin, Witów, Zawada, Konina, Łostówka, Łętowe, Mszana Górna i Lubomierz^[8]. W 1607 roku dobra te przeszły na własność rodu Lubomirskich z Wiśnicza. Sebastian Lubomirski założył w Porębie hutę szkła, która usytuowana była na terenie dzisiejszych Koninek (obecnie miejsce to nosi nazwę Hucisko). W pobliżu huty znajdowała się tzw. potasznia, w której wypalano potaż. Ponadto w Porębie dobrze prosperował browar oraz folusz, gdzie wytwarzano sukno doskonałej jakości^[8]. W 1710 roku Poręba przeszła w ręce Sanguszków, stanowiąc część posagu Marii Lubomirskiej, która poślubiła Pawła Karola Sanguszkę^[9].

W latach 1751–1945 wieś stanowiła dzierżawę, a następnie własność rodu Wodzickich. Mimo że nigdy żaden z członków rodu nie mieszkał w Porębie Wielkiej na stałe, pozostał założony przez nich park wraz z fragmentaryczną dawną zabudową dworską^[9].

Brama do parku Wodzickich

W 1905 r. Towarzystwo Kolonii Wakacyjnych odkupiło od hr. Antoniego Wodzickiego stary drewniany budynek podworski na terenie Poręby Wielkiej. Zorganizowano w nim kolonie dla młodzieży gimnazjalnej z Krakowa. W pierwszej kolonii brało udział 34 uczniów, lecz po zbudowaniu nowego budynku w 1907 r. liczba uczestników wzrosła do 120 uczniów. W 1914 r. Towarzystwo pozyskało murowany budynek, w którym obecnie mieści się Dom Wczasów Dziecięcych. W latach 1924–1938 wybudowano wodociąg oraz basen kąpielowy. To tutaj w 1927 r. swój jubileusz literacki obchodził Władysław Orkan. Istotny wkład w rozwój placówki miało dwóch obywateli Mszany Dolnej. Franciszek Dubowy jako dyrektor fabryki konserw rybnych C. Warhanek dotował kolonie. Mszański medyk dr Władysław Czapliński pełnił z kolei w obiekcie dyżury lekarskie. Działalność Towarzystwa Kolonii Wakacyjnych w Porębie Wielkiej przyczyniło się do wzrostu turystycznej popularności całego regionu^[10][11].

Kapliczka ufundowana przez Katarzynę Smreczyńską, matkę Władysława Orkana, w 1918 roku

W latach 1950–1953 w Porębie Wielkiej przeprowadzono odwierty geologiczne, które ujawniły obecność solanki jodobromowej o temp. 27 °C. W latach 70. XX wieku odwierty powtórzono, docierając do warstwy wód geotermalnych o temp. 42 °C^[12]. W przyszłości mają tam powstać baseny termalne^[13]. Departament Geologii i Koncesji Geologicznych Ministerstwa Środowiska wydał spółce Gorczańskie Wody Termalne koncesję na przeprowadzenie badań w jednym z odwiertów w Porębie Wielkiej. Koncesja zezwala na naukowe sprawdzenie walorów eksploatacyjnych wód termalnych w odwiercie Poręba Wielka IG -1. W 2018 roku ukończono budowę szpitala balneologicznego, który będzie działał na bazie źródeł.

Przy odwiercie pod koniec 2018 roku zbudowano amfiteatr i tężnie solankowe. W dniu 15.01.2022 na terenie Poręby Wielkiej uruchomione zostały Termy Gorce wykorzystujące wody termalne do celów rekreacyjnych oraz baleneologicznych. Obiekt funkcjonuje na terenie budynku Centrum Rekreacji i Balneologii. Do dyspozycji turystów jest basen, jacuzzi, grota solna i sauny. Istnieją dalsze plany rozbudowy obiektu o basen zewnętrzny oraz bazę noclegową. ^[14]

W latach 1975–1998 wieś należała administracyjnie do województwa nowosądeckiego.

Zabytki

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[15].

• Zespół dworski: dwór (spalony 1945), oficyna dworska (spalona 1945), park dworski;
• Orkanówka.

Turystyka

Szlaki turystyczne

Krajobraz z Gorców - Poręba Wielka, obraz Władysława Orkana

Przez Porębę Wielką prowadzą szlaki znakowane^[16]:

– do Rabki przez Olszówkę

– z Koninek przez polanę Szałasisko, polanę Średnie na Turbacz

– przez Niedźwiedź i Orkanówkę na Turbacz.

– przez Jaworzynę Porębską, Tobołów, Suhorę, Obidowiec do schroniska na Starych Wierchach

– z Koninek do domu Władysława Orkana

– z Poręby Górnej do bacówki na Maciejowej i dalej przez Ponice, Świńską Górę do kościółka na Piątkowej

Ponadto na terenie parku przydworskiego i na zboczu sąsiedniej góry Chabówka wyznaczono ścieżkę edukacyjną o długości 3,5 km, która umożliwia zapoznanie się z walorami przyrodniczymi i historią Poręby Wielkiej^[12].

Atrakcje turystyczne

Muzeum Biograficzne Władysława Orkana „Orkanówka”

• Park podworski Wodzickich w Porębie Wielkiej z XVI w. z wiekowymi drzewami: wiązami, jaworami, lipami, modrzewiami i in. (największe z nich – tzw. wiąz Władysława Łokietka ma 6 metrowy obwód pnia), pozostałości zabudowań dworskich: lamus oraz zachowane fragmentarycznie oficyna dworska i modrzewiowy dworek Wodzickich^[13][12].
• Od parku w kierunku Niedźwiedzia wiedzie 150-letnia aleja jaworowa^[12].
• Nad wsią w przysiółku Zagronie znajduje się Muzeum Biograficzne Władysława Orkana tzw. „Orkanówka”^[13].
• Na stokach Tobołowa w Koninkach działa zimą stacja narciarska^[13][17].
• Na osiedlach Poręby Górnej i Koninek znajdują się stare, pięknie zdobione budynki w stylu zagórzańskim.
• Na osiedlach Filipy, Kozyry i Pode Dworem oraz na Jaworzynie Kamienickiej znajdują się stare kapliczki przydrożne (dwie przy parku Wodzickich prawdopodobnie jeszcze z czasów Lubomirskich)^[13].
• Obserwatorium astronomiczne na Suhorze – najwyżej położone obserwatorium w Polsce^[13].
• Na okolicznych polanach reglowych znajdują się drewniane szałasy pasterskie^[13].
• Kościół Matki Bożej Fatimskiej, będący kościołem parafialnym parafii w Porębie Wielkiej.