Szymon Datner

Szymon Datner (ur. 2 lutego 1902 w Krakowie, zm. 8 grudnia 1989 w Warszawie) – polski historyk żydowskiego pochodzenia.

Szymon Datner

Szymon Datner w latach 60.
Data i miejsce urodzenia	2 lutego 1902 Kraków
Data i miejsce śmierci	8 grudnia 1989 Warszawa
Zawód, zajęcie	historyk

Grób Szymona Datnera na cmentarzu żydowskim w przy ulicy Okopowej Warszawie

Życiorys

Przed II wojną światową pracował jako nauczyciel w Gimnazjum Hebrajskim w Białymstoku. Był członkiem i wiceprzewodniczącym Towarzystwa Esperanckiego im. Ludwika Zamenhofa w tym mieście^[1].

Przeżył wojnę ukrywając się w lasach wschodniej Polski^[2]. Pod pseudonimem „Tolo”, przyłączył się do lokalnej partyzantki żydowskiej, oddziału „Forojs”^[3], który od 1944 był częścią partyzantki sowieckiej, brygady im. W. Czapajewa pod dowództwem płk M. K. Wojciechowskiego^[4][5]. 24 maja 1943 pomagał w wywiezieniu kilku osób z białostockiego getta. Pomiędzy 1944 i 1946 stał na czele biura Centralnego Komitetu Żydów Polskich w Białymstoku, reprezentującego wobec władz państwowych Żydów ocalałych z Holocaustu oraz organizującego dla nich opiekę i pomoc.

Pracował w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie i był ekspertem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce^[6]. Zajmował się głównie badaniem Holocaustu. Zmuszony do rezygnacji^[2][7] z zajmowanych funkcji po wydarzeniach marca 1968, wkrótce potem został zrehabilitowany^[2]. Kilkakrotnie spotykał się z Janem Pawłem II podczas jego pielgrzymek do Polski.

Zmarł w 1989 w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie (kwatera 10, rząd 5)^[8][9].

Życie prywatne

Jego córka, Helena Datner, jest także historykiem i socjologiem, dwie córki Miriam i Szoszana (Lilka) zginęły podczas Holocaustu. Był żonaty z Edwardą Orłowską^[10].

Badania

W 1966 roku, jako historyk zajmujący się po wojnie zagadnieniem Holocaustu w pracy dotyczącej tego tematu, odpowiedzialność za masowe zbrodnie na żydowskiej ludności Białostocczyzny (mające miejsce po ataku III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941) przypisał specjalnym grupom operacyjnym niemieckiej policji i opisał prowokacje, których się dopuszczały. Zdaniem Datnera oddziały niemieckie, choć w większości dokonywały eksterminacji samodzielnie, dokonując zbrodni na Żydach niejednokrotnie odegrały rolę inspiratorów, pozyskując do współpracy miejscowych zdrajców, elementy kryminalne lub formacje policyjne^[11].

Badał także sprawę mordu w Jedwabnem. W 1946 roku, opierając się wyłącznie na zeznaniach 2 żydowskich świadków, doszedł do wniosku, że winnymi tej zbrodni byli polscy chrześcijanie, którym biernie towarzyszyli Niemcy. W 1966 roku zmienił jednak zdanie i uznał, że naziści podżegali, a następnie zmuszali lub nakłaniali do współpracy Polaków, a gdy to zawiodło, hitlerowcy sami dokonali mordu^[12]. Publikując w 1966 w „Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego” swój artykuł Datner nie miał jednak dostępu do akt śledztwa, a następnie procesu, toczącego się przeciwko 22 osobom oskarżonym o mord w Jedwabnem i zakończonego w 1949 jednym wyrokiem śmierci (zamienionym później na karę więzienia)^[13].

Publikacje

• Walka i Zagłada białostockiego getta (Łódź, 1946)
• Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II wojnie światowej (Warszawa, 1961)
• Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach) (Warszawa, 1962)
• Wilhelm Koppe – nieukarany zbrodniarz hitlerowski (Warszawa-Poznań, 1963)
• Ucieczki z niewoli niemieckiej 1939-1945 (Warszawa, 1966)
• Eksterminacja ludności żydowskiej w Okręgu Białostockim (Biuletyn ŻiH, 1966)
• Niemiecki okupacyjny aparat bezpieczeństwa w okręgu białostockim (1941–1944) w świetle materiałów niemieckich (opracowania Waldemara Macholla) (Biuletyn GKBZH, 1965)
• 55 dni Wehrmachtu w Polsce (Warszawa, 1967)
• Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w okupowanej Polsce (Warszawa, 1968)
• Tragedia w Doessel – (ucieczki z niewoli niemieckiej 1939-1945 ciąg dalszy) (Warszawa, 1970)
• Z mądrości Talmudu (Warszawa, 1988)