Białystok
miasto w województwie podlaskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
miasto w województwie podlaskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Białystok – miasto na prawach powiatu w północno-wschodniej Polsce, położone na Nizinie Północnopodlaskiej, nad rzeką Białą. Jest stolicą województwa podlaskiego i siedzibą władz ziemskiego powiatu białostockiego.
miasto na prawach powiatu | |||||
![]() Rynek Kościuszki | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Aglomeracja | |||||
Data założenia |
1440–1444 | ||||
Prawa miejskie | |||||
Prezydent | |||||
Powierzchnia |
102,13[3] km² | ||||
Wysokość |
118–175[4] m n.p.m. | ||||
Populacja (30.06.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
85 | ||||
Kod pocztowy |
15-XXX | ||||
Tablice rejestracyjne |
BI | ||||
Położenie na mapie województwa podlaskiego ![]() | |||||
Położenie na mapie Polski ![]() | |||||
53°08′07″N 23°08′44″E | |||||
TERC (TERYT) |
2061011 | ||||
SIMC |
0922410 | ||||
Urząd miejski ul. Słonimska 115-950 Białystok | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Białystok, liczący 290 907 mieszkańców (30 czerwca 2024)[5] i zajmujący powierzchnię 102,13 km²[3], jest wśród miast wojewódzkich dziesiąty pod względem liczby ludności[6] i drugi pod względem gęstości zaludnienia. Białystok pełni funkcję administracyjnego, gospodarczego, naukowego i kulturalnego centrum regionu. Miasto z przyległymi gminami tworzy aglomerację białostocką.
Białystok leży na Wysoczyźnie Białostockiej, będącej częścią makroregionu Nizina Północnopodlaska. Znajduje się w centralnej części województwa podlaskiego. Uwarunkowania geograficzne (miasto leży w sąsiedztwie Białorusi, Litwy i Rosji) i historyczne sprawiły, że Białystok jest miejscem, gdzie od wieków żyli wspólnie ludzie różnych kultur, wyznań i narodowości, co ukształtowało specyficzny charakter miasta.
Pod względem historycznym większa część Białegostoku leży na Podlasiu, w czasach I Rzeczypospolitej położona była w ziemi bielskiej województwa podlaskiego Korony Królestwa Polskiego, natomiast jego południowo-wschodnie osiedla Dojlidy, Skorupy i Dojlidy Górne, a także Pieczurki (część osiedla Wygoda) należą do Grodzieńszczyzny i w czasach I Rzeczypospolitej położone były w powiecie grodzieńskim województwa trockiego Wielkiego Księstwa Litewskiego[7][8][9][10].
Miasto jest położone nad rzeką Białą, będącą lewym dopływem Supraśli.
Zgodnie z podziałem rolniczo-klimatycznym Polski Romualda Gumińskiego, Białystok położony jest w dzielnicy podlaskiej. Klimat jej jest wyraźnie chłodniejszy od innych dzielnic nizinnych. Średnie temperatury stycznia mieszczą się w granicach od –4 do –6 °C, należą one do najniższych w Polsce. Średnia temperatura roczna wynosi ok. +7 °C. Liczba dni mroźnych wynosi od 50 do 60, z przymrozkami od 110 do 138 dni, a czas zalegania pokrywy śnieżnej od 90 do 110 dni. Średnie sumy opadów rocznych oscylują wokół wartości 550 mm, a okres wegetacyjny trwa 200 do 210 dni[11].
Znajduje się w obszarze funkcjonującym pod nazwą Zielone Płuca Polski (dawne tereny województw: białostockiego, łomżyńskiego, olsztyńskiego, ostrołęckiego i suwalskiego). Około 32% jego powierzchni zajmują tereny zielone. Parki i skwery oraz 1886 ha lasów[12] znajdujących się w granicach miasta tworzą specyficzny i zdrowy mikroklimat. W obrębie Białegostoku znajdują się dwa rezerwaty przyrody o powierzchni łącznej 105 ha, będące pozostałościami Puszczy Knyszyńskiej.
Aglomeracja miejska sąsiaduje z Narwiańskim Parkiem Narodowym. W 1993 r. Białystok jako pierwsze miasto w Polsce został przyjęty do międzynarodowego projektu Sieci Zdrowych Miast prowadzonego przez Światową Organizację Zdrowia[13].
Między 1437 a 1440 rokiem ziemie nad rzeką Białą od Michała Zygmuntowicza otrzymuje Jakub Raczko Tabutowicz (ewentualnie między 1444 a 1447 rokiem dokonał tego Kazimierz Jagiellończyk). Osada Białystok powstała między 1440 a 1444 rokiem, gdy na miejsce obecnego Rynku Kościuszki przybyli osadnicy z ziemi kolneńskiej, a do dzisiejszych Dojlid – z powiatu lidzkiego. W miejscu obecnego Rynku Kościuszki krzyżowały się drogi do Suraża, Wasilkowa oraz Choroszczy. W ciągu następnych trzech lat powstają dwa dwory oraz kościół parafialny. Przy kościele w 1578 roku stanęła karczma. W latach 1617–1626 z fundacji marszałka Piotra Wiesiołowskiego zbudowano zachowany do dziś stary kościół farny. To on wzniósł w Białymstoku murowany gotycko-renesansowy zamek, który po gruntownej przebudowie w latach 90. XVII wieku stał się barokową rezydencją magnackiego rodu Branickich znaną do dziś jako pałac Branickich. Z 1727 r. pochodzi pierwsza wzmianka o białostockiej cerkwi, która znajdowała się w miejscu obecnego soboru św. Mikołaja.
W 1745 Białystok był miastem prywatnym, położonym w ziemi bielskiej województwa podlaskiego, posiadającym prawo magdeburskie[18]. W tym samym roku rozpoczęto budowę białostockiego ratusza. Całość założenia urbanistycznego Białegostoku przypisywana jest architektom związanym z dworem hetmana Jana Klemensa Branickiego. W 1769 w pobliżu miasta konfederaci barscy stoczyli z armią carską przegraną bitwę pod Olmontami. W XIX wieku miejscowość zmieniła charakter z rezydencjonalnego na administracyjny i przemysłowy.
W latach 1807–1915 Białystok znajdował się w granicach zaboru rosyjskiego i Imperium Rosyjskiego. Do 1842 r. miasto było stolicą obwodu białostockiego, następnie przyłączono je do guberni grodzieńskiej i było największym miastem guberni, mimo że siedziba guberni znajdowała się w Grodnie. Po powstaniu listopadowym w pobliżu miasta ustalono granicę celną między Kongresówką a Rosją, co wywołało gwałtowną falę migracji ekonomicznej łódzkich fabrykantów. Przyczyniło się to do dynamicznego rozwoju prowincjonalnego wówczas miasteczka. W tym okresie rozrastający się Białystok zyskał miano Manchesteru Północy. W 1862 r. przez Białystok przeprowadzono Kolej Warszawsko-Petersburską, która także przyczyniła się do rozwoju gospodarczego miasta. W 1892 uruchomiono w mieście system wodociągów.
Na początku XX w. Białystok był centrum polskiego ruchu anarchistycznego[19].
Na przełomie lipiec/sierpień 1905 w mieście miał miejsce pogrom antyżydowski[20].
W dniach 14–16 czerwca 1906 w Białymstoku doszło do pogromu ludności żydowskiej, podczas którego zamordowano 88 osób.
W latach 1915–1919 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką po opuszczeniu miasta przez administrację rosyjską i wojska rosyjskie. W 1920 Białystok stał się krótkotrwale siedzibą komunistycznego Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski, jednak w tym samym roku Wojsko Polskie stoczyło zwycięską bitwę białostocką z Armią Czerwoną, uwalniając miasto spod bolszewickiej okupacji. W czasie I wojny światowej w Lesie Pietrasze znajdowała się carska baza sterowców, jedna z największych w Europie[21][martwy link]. Do 1939, już w niepodległej Polsce, miasto było stolicą województwa białostockiego. W pierwszej połowie 1936 roku doszło tam do ekscesów o podłożu antysemickim[22]. W październiku 1939 Białystok znalazł się pod okupacją sowiecką przyłączono do Białoruskiej SRR i nadano mu status stolicy obwodu białostockiego. Od września 1939 r. do wybuchu wojny radziecko-niemieckiej Białystok był jednym z dwóch głównych (obok Lwowa) ośrodków działania polskich komunistów, którzy po 1945 roku objęli władzę w Polsce. Przywódcą tego środowiska był Alfred Lampe, pod przywództwem którego działali m.in.: Janina Broniewska, Paweł Finder, Małgorzata Fornalska, Marceli Nowotko, Jakub Berman, Czesław Skoniecki i Leon Lipski[23].
W czerwcu 1941 do Białegostoku wkroczyły wojska niemieckie. Od lipca 1941 do lipca 1944 był on pod okupacją niemiecką jako Okręg Białostocki. Już na przełomie czerwca i lipca 1941 roku Niemcy zamordowali w Białymstoku od 6,5 tys. do 7 tys. Żydów[24]. Pod koniec lipca tegoż roku w mieście utworzono getto, w którym w 1943 r. wybuchło powstanie. Armia Krajowa odmówiła pomocy żydowskiemu ruchowi oporu w getcie ze względu na obecność w nim komunistów[25]. Ostatecznie białostoccy Żydzi zginęli w obozach zagłady w Treblince i na Majdanku. Po zajęciu miasta, w dawnych koszarach 10 Pułku Ułanów Litewskich hitlerowcy utworzyli obóz dla jeńców radzieckich. Pierwotnie przetrzymywano tam ok. 10–12 tys. jeńców, którzy na skutek ekstremalnych warunków bytowych, głodu i chorób masowo ginęli. Obóz zlikwidowano jesienią 1943 roku[26]. W lipcu 1944 miały miejsce ciężkie walki między 3 Armią 2 Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej a wojskami niemieckimi o Białystok (podczas operacji białostockiej zginęło 4643 żołnierzy Armii Czerwonej[27]), w wyniku których miasto poważnie ucierpiało, zniszczeniu uległo prawie 80 procent zabudowy[28]. Po II wojnie światowej odbudowane miasto na zawsze utraciło swój poprzedni charakter, będący dziedzictwem parowiekowej jego historii. Dzięki powojennym migracjom ludności wiejskiej Białystok powiększył się, kilkukrotnie przewyższając liczbę swoich mieszkańców sprzed 1939 r. W tym okresie powstały liczne uczelnie i nowe ośrodki przemysłowo-usługowe.
Od 1999 r. jest stolicą województwa podlaskiego. W 2002 roku do miasta przyłączono wieś Zawady, a w 2006 r. cztery kolejne miejscowości.
Budynki gotyckie:
Budynki renesansowe:
Budynki barokowe:
Obiekty powstałe w XIX wieku:
Obiekty powstałe w XX wieku:
Obiekty niezachowane:
Zabytki w Białymstoku |
---|