Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Tomasz Stańko
polski muzyk jazzowy, trębacz Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Tomasz Ludwik Stańko (ur. 11 lipca 1942 w Rzeszowie[3], zm. 29 lipca 2018 w Warszawie[4]) – polski trębacz jazzowy, kompozytor.
_cropped.jpg)
Remove ads
Życiorys
Podsumowanie
Perspektywa
Młodość
Syn Józefa, prawnika, i Eleonory z domu Jakubiec, nauczycielki. Edukację muzyczną rozpoczął w 1949, w podstawowej Krakowskiej Szkole Muzycznej, w klasie skrzypiec. W latach 1957–1964 uczęszczał do III Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Kochanowskiego w Krakowie. Od 1959 uczył się też w II Liceum im. Króla Jana III Sobieskiego oraz Państwowej Średniej Szkole Muzycznej, w klasie trąbki. W 1964 rozpoczął studia w Akademii Muzycznej w Krakowie, na Wydziale Instrumentalnym, w klasie trąbki, pod kierunkiem prof. Ludwika Lutaka. W 1969 obronił pracę dyplomową[5][6].
Młodzieńcze plany o karierze plastyka (Stańko dużo rysował i malował) uległy zmianie po pierwszych doświadczeniach jazzu na żywo – koncercie Dave’a Brubecka w 1958 w krakowskim klubie Rotunda. Stańko stał się częstym gościem krakowskiego klubu jazzowego Helikon, biorąc udział w jazzowych jamach. Tam poznał pianistę Adama Makowicza, z którym – jesienią 1962 – postanowił założyć zespół Jazz Darings, do którego zaprosili jeszcze Jacka Ostaszewskiego (kontrabas) i Wiktora Perelemuttera (perkusja)[6]. Zespół szybko został doceniony: wygrał Konkurs Amatorskich Zespołów Jazzowych Polski Południowej, a Tomasz Stańko – kategorię instrumentalistów. Sukces spowodował jednak zmianę składu – Makowicz odszedł do zespołu Andrzeja Kurylewicza. Stańko, inspirowany kwartetem Ornette’a Colemana, zrezygnował z fortepianu, i w 1963 uzupełnił skład o grającego na saksofonie tenorowym Janusza Muniaka[7]. Jazz Darings został uznany przez Joachima-Ernsta Berendta za jedną z pierwszych formacji freejazzowych w Europie[8].
Rozwój kariery
W latach 1963–1967 kariera Stańki przyspieszyła. W tym czasie koncertował z Jazz Darings, jednocześnie współpracował i towarzyszył na scenie znanym składom i osobowościom polskiej sceny jazzowej, takim jak Michał Urbaniak czy Andrzej Trzaskowski. W 1963 rozpoczął się ważny dla Stańki okres współpracy z Krzysztofem Komedą; Stańko zadebiutował z nowym kwintetem Komedy na Jazz Jamboree ’63[8]. W 1964 występuje z nim w odcinku specjalnym niemieckiego programu telewizyjnego Jazz – gehört und gesehen (program pt. Jazz in Poland w reż. Janusza Majewskiego prezentował dokonania najważniejszych wykonawców krajowej sceny jazzowej)[9].
Od 1964 Trzaskowski zapraszał Stańkę na zagraniczne koncerty swojego kwintetu (w Belgii i krajach skandynawskich). W tym samym roku trębacz dwukrotnie grał na Jazz Jamboree: z Trzaskowskim i Komedą. W 1966 wydany został album Komedy Astigmatic, z udziałem Stańki[10]. W 1967 doszło ponownie do podwójnego występu na Jazz Jamboree. Stańko koncertował z grupą Komedy, ale i z własnym kwartetem, w którym grał z Januszem Muniakiem (saksofon tenorowy), Janem Gonciarczykiem (kontrabas) i Januszem Stefańskim (perkusja).
Jako lider
Na początku 1968 Komeda wyjechał do Stanów Zjednoczonych, a Stańko działał jako lider zespołu, który powiększono o skrzypka i saksofonistę altowego Zbigniewa Seiferta. Na Jazz Jamboree ’68 muzyk zaprezentował już Tomasz Stańko Quintet[11], który szybko zdobył uznanie i sławę. Najpierw w Polsce, a po debiucie na scenie międzynarodowej – występie na berlińskim festiwalu Berliner Jazztage ’70 – był rozpoznawany także w Niemczech i reszcie Europy. Po odejściu Gonciarczyka basistą grupy został w 1969 roku Bronisław Suchanek, i od tego czasu – aż do zakończenia działalności w 1973 roku – skład kwintetu nie uległ już zmianie[6]. Muzyka tworzona przez kwintet Tomasza Stańki zarejestrowana została na trzech płytach: nagranej w Polsce Music for K (1970)[12] oraz Jazzmessage from Poland (1972) i Purple Sun (1973), które powstały w Niemczech[13].
Zespół ten do dziś uważany jest za jeden z kamieni milowych rozwoju sztuki i kultury jazzu w Polsce i Europie[14].
„Jazz Forum”, 2011
W 1970 roku Stańko dołączył do Globe Unity Orchestra Alexandra von Schlippenbacha[15][16] co, z uwagi na skład grupy, skutkowało nawiązaniem bezpośrednich kontaktów z czołowymi przedstawicielami europejskiej awangardowej sceny jazzowej. W 1971 roku Stańko współpracował z Krzysztofem Pendereckim i Donem Cherrym, których kompozycje wykonywane były podczas Donaueschinger Musiktage[17].
W latach 70. największe znaczenie dla kariery Stańki miała współpraca z fińskim perkusistą Edwardem Vesalą. Począwszy od 1974 roku aż do początku lat 80., Vesala był nie tylko partnerem twórczym, ale i przyjacielem Stańki. Wspólnie utworzyli szereg różnych formacji i koncertowali w Europie. W 1975 roku kwartet Stańki, z Vessalą, Tomaszem Szukalskim i Dave’em Hollandem, nagrał album Balladyna. Był to pierwszy autorski album Stańki, a jednocześnie pierwszy album polskiego muzyka wydany przez cenioną wytwórnię ECM. Balladyna była początkiem całej serii płyt nagranych przez powyższy kwartet dla ECM. Dokumentowały one nowe kierunki rozwoju zespołu: odkrywanie i wykorzystywanie możliwości tak specyficznej formy jak freejazzowa ballada, której bazą były surowe, szorstkie dźwięki trąbki Stańki.
Lata 80.
W latach osiemdziesiątych Stańko improwizował, uczestnicząc w wielu różnych projektach. Wraz z Edwardem Vesalą wyjechał do Indii, aby zagrać we wnętrzu, które daje niespotykany pogłos: w Tadź Mahal. Także w towarzystwie Vesali spotykał się z Chico Freemanem i Howardem Johnsonem w Nowym Jorku. Sporo pracował z Cecilem Taylorem w formacjach big-bandowych. W 1981 roku, na zaproszenie Gary’ego Peacocka, uczestniczył w nagraniu jego albumu Voice from the Past – Paradigm (1982, ECM). Równocześnie prowadził kilka własnych grup. W 1983 roku założył zespół C.O.C.X., w składzie: Stańko, Apostolis Anthimos, Vitold Rek, José Antonio Torres. Album wydany został pod eponimicznym tytułem. W 1984 roku powstał album Lady Go…, na którym towarzyszyli mu Anthimos, Rek i Tomasz Hołuj. W tym samym roku rozpoczął pracę nad projektem Witkacy Peyotl. Album pod tym tytułem ukazał się w 1988 roku.
W 1985 roku powstał jeden z najbardziej nowatorskich składów Stańki: Freelectronic. Formacja wyprzedzała swoje czasy w wykorzystaniu nowych technologii i elektroakustycznych rozwiązań w swojej twórczości. Oprócz trębacza zespół tworzyli: Witold Rek, Janusz Skowron i Tadeusz Sudnik. Koncertowali w Polsce i w Europie. W 1987 roku zagrali na Festival de Jazz de Montreux, w 1988 roku – na festiwalu Le Mans we Francji. W 1988 roku koncert z Montreaux został wydany na płycie The Montreux Performance.
Lata 90.
Początek lat dziewięćdziesiątych to projekty Tales for a Girl, 12, and a Shaky Chica i Bluish, album nagrany w trio z Arildem Andersenem i Jonem Christensenem. W 1993 roku powstał międzynarodowy kwartet: Stańko, Bobo Stenson, Anders Jormin, Tony Oxley. W tym samym roku zespół nagrał album Bosonossa and Other Ballads.
W latach 90. Stańko współpracował intensywnie z przedsiębiorstwem ECM. W 1994 roku nagrał album Matka Joanna, a w 1997 Leosia. Prawdziwym przebojem stała się w 1997 roku jego kolejna płyta: Litania, zawierająca kompozycje Krzysztofa Komedy. Sukcesem były także koncertowe wykonania utworów z Litanii podczas różnych występów festiwalowych. W 1998 roku producent ECM, Manfred Eicher, zorganizował sesję From the Green Hill, zespół-projekt, kierowany przez Stańkę, który zgromadził gwiazdy wytwórni. W nagraniach uczestniczyli Dino Saluzzi, John Surman, Michelle Makarski, Anders Jormin i Jon Christensen. Większość kompozycji zarejestrowanych na płycie to utwory skomponowane przez Stańkę.
W 1994 roku Stańko zrealizował również nagrania dla potrzeb filmu i teatru. Zaprosił wtedy na sesje pianistę Marcina Wasilewskiego, basistę Sławomira Kurkiewicza i perkusistę Michała Miśkiewicza. Rezultatem było powstanie kwartetu, który w 2001 roku nagrał dla ECM album Soul of Things. Płyta ukazała się w 2002 roku, a zawartą na niej muzykę uznano za „modelowy wzorzec stylu Stańki”, a brzmienie jego trąbki określono jako „niepowtarzalne, mroczne i intensywne”[18].
Pierwsza dekada XXI w.
Stańko wkroczył w XXI wiek jako jedna ze sztandarowych osobowości ECM. Nie ograniczyło to jednak jego skłonności do poszukiwań, nowych formacji i brzmień. Te lata były czasem intensywnego koncertowania z kwartetem po obu stronach Atlantyku. Wspólne trasy i spędzone razem godziny sprawiły, że zespół wypracował własny język komunikacji muzycznej. Słychać to na nagranym w 2004 roku albumie Suspended Night (ECM), gdzie zżyty i zgrany kwartet odważnie improwizował. W zestawieniu Jazz Albums, amerykańskiego czasopisma „Billboard”, płyta Suspended Night dotarła do 48. miejsca[19]. Po tym wytwórnia ECM wydała antologię nagrań Stańki sprzed Soul of Things; w serii Rarum/Selected Recordings jako Volume XVII ukazał się przegląd jego dorobku. W komentarzu zamieszczonym na płycie, Stańko określił uniwersalnego ducha swych kompozycji oraz zakres ich ekspresji: „Od chaosu ku ładowi, od furii do liryzmu”.
Zmiany, jakie w ciągu 10 lat współpracy z wytwórnią ECM nastąpiły w muzyce Stańki, opisał Stephen Graham z brytyjskiego magazynu „Jazzwise”, omawiając album Suspended Nights: „Udało mu się zrobić swoją muzykę bardziej dostępną, nie rezygnując z charakteru i werwy, co zawsze było jego znakiem rozpoznawczym. I tak samo jest z tą, jego ostatnią płytą dla ECM i drugą z jego polskim zespołem, z którym regularnie współpracuje (…) Jest to silna grupa wyróżniająca się dźwięcznym impresyjnym stylem Wasilewskiego, inspirowanym Billem Evansem, a może bardziej niż na Soul of Things, ostatniej wspólnej wycieczce zespołu, ostrożnie zagrana przez Kurkiewicza figura basu, pozwala odczuć jego obecność i zakotwicza dostarczane przez Stańkę solidne melodie”[20].
W 2005 roku kwartet nagrał płytę Lontano (album ukazał się w 2006 nakładem ECM). W 2005 roku zespół odbył też pierwszą trasę po Azji i Australii.
Od 1. dekady XXI wieku Stańko był regularnie notowany w ankiecie magazynu „DownBeat”[6], w pierwszej dziesiątce najlepszych trębaczy na świecie (w 2013 było to miejsce 7.[21]).
W 2003 roku został laureatem przyznanej po raz pierwszy Europejskiej Nagrody Jazzowej (European Jazz Prize), przyznawanej przez austriackie władze państwowe i miasto Wiedeń[22]. W 2004 otrzymał wysokie polskie odznaczenie państwowe: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
W 2005 roku skomponował i nagrał muzykę dla Muzeum Powstania Warszawskiego (Wolność w sierpniu, 2006). Druga połowa pierwszego dziesięciolecia XXI wieku był czasem poszukiwań i nowych składów, czasem nowej młodości w karierze Stańki: rozdział eksperymentów, tworzenia nowych projektów, poszukiwania i próbowania nowych brzmień. W wyniku tych doświadczeń, w 2007 roku zaczął formować się nowy zespół, skandynawski kwintet w składzie: Alexi Tuomarila, Jakob Bro, Aders Christensen i Olavi Louhivuori. W 2009 roku Stańko nagrał z nimi album Dark Eyes (ECM).
Nowy Jork i Wisława
Koniec pierwszej dekady XXI wieku to początek okresu nowojorskiego w życiu trębacza. Formalnym otwarciem tego rozdziału jest zamieszkanie na Manhattanie oraz regularne koncerty w nowojorskich salach i klubach, takich jak Birdland, Jazz Standard i Merking Hall. Stańko korzystał z okazji do spotkań z tamtejszymi muzykami oraz chłonął nowe idee i bogactwo brzmień. Kariera i muzyka Stańki nabrały tempa. Spontanicznie powstawały nowe projekty, m.in. z Lee Konitzem, Craigiem Tabornem, Thomasem Morganem, Geraldem Cleaverem, Chrisem Potterem i innymi. Zawiązała się idea New York Quartet, który – przechodząc przez fazy różnych wcieleń – ostatecznie sformował się w 2012 roku.
W jednym z wywiadów Stańko tak mówił o wpływie Nowego Jorku na swoją muzykę: „Generalnie to moja własna aktywność, wrażliwość tworzy dźwięki. Ale w Nowym Jorku łatwo znaleźć inspirację. Na Ziemi zawsze był jakiś punkt centralny – starożytne Ur, Babilon, Ateny, Rzym czy Aleksandria. Nowy Jork jest punktem centralnym dzisiejszego świata, gdzie Chiny i inne kultury wschodnie spotykają się z afrykańskimi, wszystko się w tym tyglu przewraca. To miasto wibruje, tętni, a człowiek automatycznie czuje w sobie większą energię”[23].
W 2010 roku ukazała się w Polsce autobiografia artysty, Desperado, zapis wieloczęściowego wywiadu przeprowadzonego przez Rafała Księżyka.
W 2011 roku Instytut Smithsona wydał sześciopłytową kompilację Jazz: The Smithsonian Anthology, odzwierciedlającą historię jazzu. Najstarsze, pierwsze nagranie antologii pochodzi z 1917 roku, ostatnie z 2003 roku. Jest to utwór Stańki „Suspended Night Variation VIII”. Artysta był jednym z niewielu Europejczyków wyróżnionych umieszczeniem w tym wydawnictwie. W 2011 roku prezydent Polski Bronisław Komorowski odznaczył Stańkę Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
Druga dekada XXI wieku to nowy, poetycki projekt Stańki. Jego początki sięgają 2009 roku, kiedy to Jerzy Illg, redaktor naczelny wydawnictwa Znak, zaprosił go na jeden z ostatnich wieczorów poetyckich Wisławy Szymborskiej. Podczas spotkania w Operze Krakowskiej poetka czytała swoje utwory, a Stańko grał, splatając słowa z muzyką. Płyta z nagraniem z tego koncertu została dołączona do kolejnego wydania tomiku wierszy poetki, Tutaj (2012). Wydarzenie to stało się początkiem nowego etapu w karierze trębacza. Nowe kompozycje Stańki inspirowane były wierszami Szymborskiej, np. „Tutaj – Here”, „Assassins”, „Mikrokosmos”, „Metafizyka”. Utwory „Faces” i „A Shaggy Vandal” (są to zapożyczenia z wiersza Szymborskiej „Myśli nawiedzające mnie na ruchliwych ulicach”). „Lekturze słów Wisławy Szymborskiej zawdzięczam wiele pomysłów i inspiracji. Spotkania z Nią i współgranie z Jej poezją nadały rozmach także i tej muzyce, którą chciałbym z szacunkiem dedykować Jej pamięci.” – napisał Stańko w książeczce wydanego na początku 2013 roku podwójnego albumu Wisława (ECM), nagranego z Thomasem Morganem, Geraldem Cleaverem i Davidem Virellesem.
14 stycznia 2014 roku Stańko otrzymał Paszport „Polityki” jako kreator kultury. Tego samego dnia, w Paryżu, Akademia Jazzu – l’Académie du jazz – pod przewodnictwem François Lacharme, przyznała mu Prix du Musicien Européen – Nagrodę Europejskiego Muzyka Roku – za obecne osiągnięcia i całokształt pracy[24].
_02.jpg)
15 stycznia 2014 otrzymał jedną z trzech honorowych nagród Preis der deutschen Schallplattenkritik (PdSK), przyznanych przez niezależne stowarzyszenie ponad 140. dziennikarzy muzycznych z Niemiec, Austrii i Szwajcarii[25].
Stańko był organizatorem i dyrektorem festiwalu Jazzowa Jesień w Bielsku-Białej[26].
Został członkiem honorowego komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed wyborami prezydenckimi w Polsce w 2015 roku[27]. Wchodził także w skład Komitetu Wspierania Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie[28].
W marcu 2018 roku, w związku z podejrzeniem o zapalenie płuc, odwołane zostały jego kwietniowe koncerty[29].
29 lipca 2018 roku artysta zmarł na raka płuc w szpitalu onkologicznym w Warszawie[30][31]. Został pochowany 10 sierpnia 2018 roku w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach[32] (kwatera G-tuje-40)[33]. Pogrzeb miał charakter świecki[34].
Remove ads
Dyskografia
Albumy
Stańko jako lider/współlider
Z Komedą
Z udziałem Stańki
Remove ads
Muzyka filmowa
- 1966: Klub profesora Tutki – muzyka (seria I)
- 1969: Jak zdobyć pieniądze, kobietę i sławę – muzyka
- 1970: Dziura w ziemi – muzyka
- 1971: Trąd – muzyka, dyrygent
- 1975: Obrazki z życia – muzyka, dyrygent
- 1975: Wyjazd służbowy – muzyka
- 1984: Idol – wykonanie muzyki (trąbka)
- 1992: Damage – wykonanie muzyki (muzyka jazzowa)
- 1993: Pożegnanie z Marią – muzyka
- 1994: Kiedy mężczyzna kocha kobietę (ang. When a man loves a women) – wykonanie muzyki (trąbka)
- 1997: Łóżko Wierszynina – muzyka, wykonanie muzyki (trąbka)
- 1998: Poniedziałek – utwór „Poniedziałek” na albumie Poniedziałek
- 1999: Egzekutor – wykonanie muzyki
- 1999: Szop, Szop, Szop, Szopę… – muzyka (film animowany Mariusza Wilczyńskiego)
- 1999: From the Green Hill – muzyka (film animowany Mariusza Wilczyńskiego)
- 2001: Cisza – muzyka, wykonanie muzyki (trąbka)
- 2001: Reich – wykonanie muzyki (trąbka)
- 2004: Niestety. – muzyka (film animowany Mariusza Wilczyńskiego)
- 2010: Mała matura 1947 – muzyka, wykonanie muzyki (trąbka)
Filmografia
- 1998: Poniedziałek (jako szef hurtowni, film fabularny, reżyseria: Witold Adamek)
- 2001: Cisza (jako trębacz w klubie techno, film fabularny, reżyseria: Michał Rosa)
- 2006: Play Your Own Thing: Historia jazzu w Europie (film dokumentalny, reżyseria: Julian Benedikt)
- 2009: Michał Urbaniak. Nowojorczyk z wyboru (film dokumentalny, reżyseria: Wiesław Dąbrowski)[35]
- 2009: Krzysztof Komeda – muzyczne ścieżki życia (film dokumentalny, reżyseria: Claudia Buthenhoff-Duffy)
Remove ads
Publikacje
- 2010: Desperado, Tomasz Stańko: Autobiografia, rozmawia Rafał Księżyk, Kraków: Wydawnictwo Literackie, ISBN 978-83-08-04468-1.
Odznaczenia i wyróżnienia
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi dla kultury narodowej, za osiągnięcia w twórczości artystycznej”, nadany 23 stycznia 2011[36], odebrał w czasie uroczystości z okazji Święta 3 maja w 2012 roku[37]
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi dla kultury muzycznej, za osiągnięcia w pracy artystycznej” (2004)[38]
- Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”[39]
- Wyróżnienie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za całokształt twórczości (2010)
- Tytuł Honorowego Obywatela Rzeszowa (18 listopada 2014)[40]
Remove ads
Nagrody
Podsumowanie
Perspektywa
- Paszport „Polityki” za 2013 rok w kategorii Kreator Kultury z uzasadnieniem jury: „Za wyjątkowy styl tworzenia, pracy i współdziałania w sztuce, umiejętność godzenia tradycji i awangardy. Za poszerzanie granic jazzu i zarazem poszerzanie jego publiczności. Za promowanie polskich muzyków za granicą”[41]
- Nagroda Specjalna i członkostwo honorowe ZAiKS-u (2016)[42]
- Nagroda 100-lecia ZAiKS-u (2018)[42]
Muzyczne
- Jazz Forum
W ankiecie zorganizowanej przez czasopismo „Jazz Forum” Stańko uzyskał pierwsze miejsca w kategoriach:
- Muzyk roku (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007)
- Trąbka (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007)
- Kompozytor' (2002, 2003, 2004, 2006)
- Album Roku – Tomasz Stańko Quartet – „Soul of Things” (2002)
- Album Roku – „Suspended Night” (2004)
- Album Roku – Tomasz Stańko Quartet – „Lontano” (2006)
- Zespół akustyczny – Tomasz Stańko Quartet (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007)
- Nagroda Muzyczna „Fryderyk” 1997
- jazzowy album roku – Litania
- jazzowy muzyk roku
- Nagroda Muzyczna „Fryderyk” 1999
- jazzowy album roku – From the Green Hill
- jazzowy muzyk roku
- Nagroda Muzyczna „Fryderyk” 2002
- jazzowy album roku – Soul of Things
- jazzowy muzyk roku
- Nagroda Muzyczna „Fryderyk” 2010[43]
- jazzowy album roku – Dark Eyes
- jazzowy muzyk roku
- Pozostałe
- European Jazz Prize – pierwszy laureat ustanowionej w 2003 roku nagrody[44]
- Prix du Musicien Européen – przyznana w 2014 roku przez francuską Akademię Jazzu Nagroda Europejskiego Muzyka Roku
- Preis der deutschen Schallplattenkritik – przyznana w 2014 roku Nagroda dziennikarzy i krytyków muzycznych Niemiec, Austrii i Szwajcarii
Filmowe
- 1993: Pożegnanie z Marią – Gdynia (do 1986 Gdańsk) (Festiwal Polskich Filmów Fabularnych) nagroda za muzykę;
- 1997: Łóżko Wierszynina – Orzeł, Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepsza muzyka; za rok 1998;
- 1998: Poniedziałek – utwór „Poniedziałek”;
- 2000: Egzekutor
- „Orzeł” Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepsza muzyka; za rok 1999
- Warszawa (TP SA Music and Film Festival) nominacja do nagrody „Philip Award” w kategorii: muzyka oryginalna i adaptowana w polskim filmie;
- 2002: Cisza – „Orzeł” Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepsza muzyka; za rok 2001.
Remove ads
Przypisy
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads