Traktat założycielski ZSRR

Traktat założycielski ZSRR (ros. „Договор об образовании Союза Советских Социалистических Республик” lub „Декларация и договор об образовании СССР”^[1]) – dokument podpisany 30 grudnia 1922 roku w Moskwie, podczas I Zjazdu Rad, któremu przewodniczył Michaił Kalinin. Stanowił podstawę prawną utworzenia i funkcjonowania Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich^[1][2][3][4].

Traktat założycielski ZSRR

Pierwsza strona traktatu

Druga strona traktatu

Trzecia strona traktatu

Został unieważniony w Moskwie 12 grudnia 1991 roku, dekretem Rady Najwyższej, zatwierdzonym przez Rusłana Chasbułatowa^[5].

Oryginalny dokument jest przechowywany w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie^[1].

Tło historyczne

Podpisanie traktatu było bezpośrednią konsekwencją rewolucji lutowej i rewolucji październikowej z 1917 roku. Wbrew przewidywaniom Lenina nie doprowadziły one do zniesienia granic pomiędzy państwami. Do 1922 roku na terenach byłego Imperium Rosyjskiego powstało sześć republik: Rosyjska, Ukraińska, Białoruska, Azerbejdżańska, Armeńska i Gruzińska^[6][4].

Dużym wyzwaniem stały się nieuporządkowane kwestie prawne, dotyczące współpracy pomiędzy republikami. Celem traktatu było stworzenie struktur formalnych i prawnych nowego państwa, wyznaczenie fundamentalnych kierunków jego rozwoju oraz opanowanie chaosu w poszczególnych republikach, które powołując się na niezależność, sprzeciwiały się zaleceniom Rosyjskiej FSRR^[2].

Józef Stalin, pełniący funkcję komisarza ludowego ds. narodowościowych, był zdania, że we wspólnocie republik socjalistycznych to właśnie Rosyjska FSRR powinna odgrywać najważniejszą rolę i podejmować kluczowe decyzje^[7]. Takie podejście stało w jawnej sprzeczności z postulatami Lenina i stało się przedmiotem sporów pomiędzy Leninem a Stalinem, zarówno w sprawie nowego państwa, jak i kluczowych zapisów Traktatu^[8][6].

W styczniu 1922 roku Gieorgij Cziczerin, ówczesny komisarz ludowy spraw zagranicznych, wystosował oficjalne zapytanie do władz Rosyjskiej FSRR o możliwość reprezentowania interesów prawnych innych republik^[2]. Stalin stał na stanowisku, że Rosyjska FSRR powinna reprezentować pozostałe republiki w zakresie polityki zagranicznej (między innymi podczas konferencji w Genui w 1922 roku), choć brakowało aktu prawnego, który przyznałby jej takie uprawnienia^[2]. Pierwsze rozmowy pomiędzy władzami poszczególnych republik nad sporządzeniem Traktatu rozpoczęły się w sierpniu 1922 roku^[2].

Wcześniej Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka podpisała trzy porozumienia międzynarodowe, które stały się podstawą Traktatu. Należały do nich:

• Porozumienie o współpracy wojskowej i ekonomicznej z Azerbejdżańską Socjalistyczną Republiką Radziecką z 30 września 1920 roku;
• Traktat o współpracy z Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką z 28 grudnia 1920 roku;
• Traktat o współpracy z Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką z 16 stycznia 1921 roku.

Sygnatariusze

Traktat założycielski ZSRR został podpisany przez przedstawicieli czterech państw, do których należały^[2][9][8]:

• Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka (istniejąca od 1917 roku);
• Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka (istniejąca od 1920 roku);
• Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka (istniejąca od 1919 roku);
• Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, zwana „Zakaukaską Federacją”, w skład której weszły republiki: Armeńska, Azerbejdżańska i Gruzińska^[10]. 

W kolejnych latach istnienia ZSRR to właśnie one brały udział w podejmowaniu strategicznych decyzji. W większości przypadków ostateczny głos należał do Rosyjskiej FSRR, największej pod względem powierzchni, liczby ludności, zasobów i sił wojskowych.

Tekst

Traktat składa się z preambuły i 26 punktów^[11].

Preambuła – potwierdza wolę czterech republik do utworzenia wspólnego państwa, to jest ZSRR.

Punkt 1 – określa zakres kompetencji władz ZSRR w sprawach takich jak: polityka międzynarodowa, zmiana granic, przyjmowanie nowych państw do ZSRR, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, zaciąganie pożyczek, podpisywanie umów międzynarodowych, ustalanie planów gospodarczych, tworzenie sił zbrojnych, zatwierdzanie budżetu, gospodarowanie gruntami, przesiedlanie ludności, tworzenie aktów prawnych, zarządzanie edukacją i zdrowiem publicznym oraz unieważnianie uchwał, które naruszają postanowienia Traktatu.

Punkty od 2 do 12 – określają strukturę najwyższych władz ZSRR, w tym Zjazdów Rad i Komitetu Centralnego, liczącego 317 osób oraz powoływania delegatów (1 deputowany na 125 000 obywateli).

Punkty od 13 do 17 – określają podstawy regulacji prawnych, obowiązujących w ZSRR.

Punkty 18 i 19 – określają zasady działania Rad Komisarzy Ludowych.

Punkt 20 – przyznaje republikom prawo do posiadania własnych budżetów, które wymagają zatwierdzenia przez Komitet Centralny.

Punkt 21 – przyznaje obywatelom republik obywatelstwo ZSRR.

Punkt 22 – reguluje kwestie flagi, herbu i pieczęci państwowej.

Punkt 23 – uchwala stolicę ZSRR w Moskwie.

Punkt 24 – nakłada na republiki obowiązek uchwalania konstytucji zgodnych z Traktatem.

Punkt 25 – ustala zasady zmiany treści Traktatu.

Punkt 26 – daje republikom prawo do swobodnego wystąpienia z ZSRR.

Następstwa prawne

Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z 1924 roku uwzględniała postanowienia Traktatu założycielskiego z 1922 roku (jego treść stanowiła załącznik dokumentu konstytucyjnego)^[12][6].

W kolejnych latach do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich dołączyły nowe państwa.

W 1925 roku, podczas III Zjazdu Rad, Traktat podpisały: Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka i Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka^[13].

5 grudnia 1929 roku do ZSRR dołączyła Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka^[14].

Treść traktatu nie była modyfikowana do 1991 roku^[1].

Upamiętnianie wydarzenia

Traktat został podpisany w budynku Teatru Bolszoj, w którego ścianę wbudowano tablicę pamiątkową^[15].

Podpisanie Traktatu zostało przedstawione na obrazie autorstwa Stiepana Dudnika.

Z okazji kolejnych rocznic podpisania traktatu w ZSRR produkowano okolicznościowe znaczki i kartki pocztowe^[15].