Ucieczka z kina „Wolność”

Ucieczka z kina „Wolność” – polski komediodramat filmowy z elementami fantastycznymi z 1990 roku w reżyserii Wojciecha Marczewskiego, nakręcony na podstawie autorskiego scenariusza. Film jest rozrachunkiem z ostatnimi latami istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, widzianym oczyma cenzora Rabkiewicza (Janusz Gajos). Gdy na pokazie filmowym propagandowego filmu Jutrzenka w miejscowym kinie „Wolność” aktorzy widoczni na ekranie buntują się wobec fałszywego scenariusza i przemawiają do publiczności, Rabkiewicz zaczyna podważać sens swojego zawodu.

Ucieczka z kina „Wolność”

Gatunek	komediodramat fantastyczny[1]
Rok produkcji	1990
Data premiery	15 października 1990
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	87 min
Reżyseria	Wojciech Marczewski
Scenariusz	Wojciech Marczewski
Główne role	Janusz Gajos Teresa Marczewska Zbigniew Zamachowski
Muzyka	Zygmunt Konieczny
Zdjęcia	Jerzy Zieliński
Scenografia	Andrzej Kowalczyk
Kostiumy	Ewa Krauze
Montaż	Elżbieta Kurkowska
Produkcja	Studio Filmowe „Tor”

Fabuła

Akcja Ucieczki z kina „Wolność” toczy się u schyłku istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W niewymienionym z nazwy mieście główny cenzor Rabkiewicz (Janusz Gajos) otrzymuje wiadomość, iż w miejscowym kinie Wolność dochodzi do niepokojących wydarzeń podczas projekcji filmu Jutrzenka. W czasie seansu bohaterowie rozmawiają ze sobą o marnym scenariuszu, który został im przydzielony, a następnie wdają się w dyskusję z widzami o swoich prywatnych, ludzkich problemach. Cenzor, dostrzegłszy, co dzieje się na ekranie, jest skonfundowany całą sytuacją. Opuszczają go witalne siły, gdy spostrzega, że postacie z ekranu przemawiają również do niego. Tymczasem kino oblega tłum ludzi, w wyniku czego Rabkiewicz zleca wykupienie wszystkich seansów, aby nikt już nie mógł uczestniczyć w projekcji filmu. Okazuje się jednak, że nawet przy pustej widowni aktorzy nie godzą się grać swoich ról^[2].

Kiedy cenzor wraca, by odebrać płaszcz, który zostawił w kinie, jedna z bohaterek ekranowej Jutrzenki, Małgorzata, pyta go o przyczyny podjęcia się tego zawodu, choć jak wie, wcześniej był poetą i krytykiem teatralnym. Gdy asystent cenzora zjawia się w kinie wraz z sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego partii, ten również okazuje oburzenie zaistniałą sytuacją. W celu dogłębnego zbadania sprawy pojawia się propozycja projekcji nowo przywiezionego amerykańskiego filmu pod tytułem Purpurowa róża z Kairu, w którym podobnie jak w Jutrzence bohater zwraca się wprost do jednej z osób na sali kinowej. Przez przypadek w momencie zmiany taśmy dochodzi do nałożenia na siebie dwóch obrazów, a główny bohater filmu Woody’ego Allena przeniesiony zostaje do fabularnego świata Jutrzenki. W ataku furii sekretarz KW zleca spalenie taśmy. Rabkiewicz zdobywa się wówczas na bunt wobec przełożonego, atakując go słowami, że „być świnią a być mordercą to zupełnie co innego” i apelując o ocalenie postaci filmowych jako żywych ludzi. W proteście cenzor przechodzi na drugą stronę ekranu. Uciekłszy wraz z bohaterami Jutrzenki z filmowej fikcji, Rabkiewicz wyrusza na surrealną wędrówkę po miejskich dachach. Wówczas spotyka postaci z innych fabuł, którym wcześniej sam „zniszczył życie”, wyciąwszy ich sceny z filmów lub sztuk teatralnych^[2].

Obsada aktorska

• Janusz Gajos – cenzor Rabkiewicz
• Teresa Marczewska – Małgorzata w filmie Jutrzenka
• Zbigniew Zamachowski – asystent cenzora
• Władysław Kowalski – Tadeusz, aktor grający profesora, ojca Małgorzaty w filmie Jutrzenka
• Piotr Fronczewski – sekretarz KW
• Krzysztof Wakuliński – docent Jerzy, mąż Małgorzaty w filmie Jutrzenka
• Michał Bajor – krytyk filmowy
• Ewa Wiśniewska – była żona cenzora
• Artur Barciś – kinooperator Krzysio
• Monika Bolly – Marta Rabkiewicz, córka cenzora
• Maciej Kozłowski – amerykański aktor w filmie Purpurowa róża z Kairu
• Henryk Bista – towarzysz Janik
• Ewa Wencel – sekretarka cenzora
• Zofia Tomaszewska-Grąziewicz – bileterka
• Aleksander Bednarz – Edward, pracownik cenzury
• Krystyna Tkacz – pielęgniarka w filmie Jutrzenka
• Jerzy Gudejko – lekarz w filmie Jutrzenka
• Daria Trafankowska – pani Jurczyk, pracownik kuratorium
• Lech Gwit – asystent sekretarza w KW
• Jerzy Bińczycki – Karwański, kierownik kina „Wolność”
• Jan Peszek – Raskolnikow
• Mirosława Marcheluk – dziennikarka na spotkaniu z cenzorem
• W filmie wykorzystano cytat z Purpurowej róży z Kairu (1985) w reż. Woody Allena, w którym pojawiają się Mia Farrow i Jeff Daniels

Plenery

Film był kręcony w Łodzi. W pierwszych scenach filmu można rozpoznać wejście do kina „Włókniarz” (późniejsze kino „Capitol”). Cenzor mieszka w kamienicy Scheiblerów, leżącej u zbiegu ulic Piotrkowskiej i Próchnika, należącej niegdyś do jednego z największych łódzkich fabrykantów – Karola Scheiblera. Podczas sceny spotkania na dachu, w oddali można zobaczyć charakterystyczne budynki Textilimpexu, hoteli Savoy i Grand^[3]. Sceny filmu Jutrzenka (zbuntowani aktorzy) kręcone były we wnętrzach pałacu w Ciechanowcu.

Odbiór

Krzysztof Biedrzycki z pisma „Znak” ocenił Ucieczkę z kina „Wolność” jako: „Film mądry, o odpowiedzialności za epokę, o konsekwencjach odmowy, o cenie wolności i wiążących się z nią wyzwaniach: zdawało się, że otwierający nowy rozdział w dziejach kina, tymczasem był on zamknięciem wcześniejszych zmagań z PRL-em”^[4]. W opinii Barbary Gizy film „przedstawia codzienność w jej załamaniu ze względu na zaburzenie porządku logicznego, nawet racjonalnego, poprzez przemieszanie rzeczywistości świata przedstawionego w filmie oraz rzeczywistości sali kinowej z rzeczywistością końca lat osiemdziesiątych”^[5]. Giza interpretowała film jako przedstawienie „rytuału przejścia”, z jakim zmagał się naród polski w okresie transformacji: „obowiązujące do tej pory prawa, zasady, reguły, [...] ulegają zawieszeniu, całkowitemu przenicowaniu, ale nowe, które nadchodzi, także przecież jest wielkim znakiem zapytania, nie oznacza wprost czegoś doskonalszego, jednoznacznie pozytywnego”^[6]. Natasza Korczarowska-Różycka zauważyła jednocześnie, że Marczewski, „idąc śladami Andrzeja Munka (Eroica, a zwłaszcza Zezowate szczęście) podstawił społeczeństwu lustro, w którym odbiła się – zwielokrotniona przez 40 milionów obywateli PRL – twarz cenzora”^[7]. Piotr Kletowski rozpatrywał Ucieczkę z kina „Wolność” przede wszystkim jako „hołd dla kina jako sztuki, która – w sposób najbardziej dojmujący – wpływa na życie człowieka, widza kinematograficznego spektaklu”^[8].

Nagrody

Rok	Festiwal/instytucja	Nagroda[9]	Odbiorca
1990	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Złote Lwy dla najlepszego filmu	Wojciech Marczewski
		Nagroda za muzykę	Zygmunt Konieczny
		Nagroda za główną rolę męską	Janusz Gajos
		Nagroda Dziennikarzy	Wojciech Marczewski
		Nagroda Prezesa Komitetu do Spraw Radia i Telewizji
1991	Przewodniczący Komitetu Kinematografii	Nagroda Przewodniczącego Komitetu Kinematografii za twórczość filmową – w dziedzinie filmu fabularnego	Wojciech Marczewski Janusz Gajos Jerzy Zieliński
	Koło Piśmiennictwa Filmowego Stowarzyszenia Filmowców Polskich	Złota Taśma dla filmu polskiego	Wojciech Marczewski
	Pismo „Film”	Złota Kaczka dla najlepszego filmu polskiego
1992	Międzynarodowy Festiwal Filmów Fantastycznych w Avoriaz	Grand Prix
1994	Międzynarodowy Festiwal Filmów Fantastycznych w Burgos	Nagroda dla najlepszego filmu
		Nagroda za rolę męską	Janusz Gajos
2015	Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Diamentowe Lwy dla najlepszego aktora czterdziestolecia