Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Wojciech Marczewski
polski reżyser i scenarzysta filmowy Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Wojciech Szczęsny Marczewski (ur. 28 lutego 1944 w Łodzi) – polski reżyser i scenarzysta, nauczyciel akademicki, odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Początkowo współpracował ze Studiem Małych Form Filmowych Se-Ma-For oraz Wytwórnią Filmową „Czołówka”, a następnie – w ramach Zespołu Filmowego „Tor” – nakręcił cenione przez krytyków filmy o dojrzewaniu w opresyjnych systemach: Zmory (1978) osadzone w czasach Kulturkampfu w zaborze pruskim oraz Dreszcze (1981, nagroda FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Berlinie). Kolejny film w jego dorobku, Ucieczka z kina „Wolność” (1990), otrzymał Złote Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych. Marczewski jest też autorem Weisera (2000) na podstawie powieści Pawła Huellego oraz wykładowcą w założonej w 2002 roku Mistrzowskiej Szkole Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy. Laureat licznych honorowych wyróżnień, przyznanych między innymi przez Stowarzyszenie Filmowców Polskich oraz organizatorów Tarnowskiej Nagrody Filmowej. W 2024 roku uhonorowany Platynowymi Lwami za całokształt twórczości.
Remove ads
Życiorys
Podsumowanie
Perspektywa
Młodość i wykształcenie
Wojciech Szczęsny Marczewski urodził się 28 lutego 1944 roku w Łodzi[1][2]. W roku 1962 rozpoczął studia w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi[2], na wydziale reżyserii. Po dwóch latach przerwał je i rozpoczął naukę na Uniwersytecie Łódzkim, studiując filozofię i historię. Znów nie wytrzymał jednak więcej niż trzy semestry nauki. Parał się pracą fizyczną przy rozwożeniu węgla i dopiero pod naciskiem rodziców wrócił do łódzkiej szkoły filmowej. Ukończył ją w 1969 roku, ale bez dyplomu nie mógł kręcić filmów kinowych. Ostatecznie otrzymał czwartą, najniższą kategorię reżyserską, co pozwalało mu realizować filmy telewizyjne[3]. Swój okres nabywania wykształcenia wspominał bardzo negatywnie: „Miałem poczucie, że wszystkie szkoły są represyjne, wprowadzają podział na mądrego nauczyciela i głupiego ucznia”[3]. Początkowo pracował w łódzkim Studiu Małych Form Filmowych Se-Ma-For, gdzie powstał jego krótkometrażowy film aktorski z elementami animacji, Lekcja anatomii (1968)[4].
Twórczość filmowa
Okres PRL-u
W Wytwórni Filmowej „Czołówka”, w której został ostatecznie zatrudniony, przyczynił się do powstania kilku filmów telewizyjnych. Pierwszy z nich, Podróżni jak inni (1969), dotyczył współpracy francuskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej, który miał współpracować z polskim podziemiem[5]. Podobny temat dotyczył serialu telewizyjnego Odejścia, powroty (1973), na podstawie przeżyć autentycznego uczestnika polskiego ruchu oporu w czasie okupacji hitlerowskiej[6].
Po epizodzie w „Czołówce” Marczewski dołączył do Zespołu Filmowego „Tor”, gdzie początkowo nakręcił dwa filmy telewizyjne. Wielkanoc (1974) również była osadzona w realiach II wojny światowej; tematem filmu były losy pary małżeńskiej na tyłach frontu w 1944 roku[7]. Bielszy niż śnieg (1975) stanowił portret pisarza u schyłku życia, który stał się bezwolnym narzędziem w rękach izolującej go żony. Bielszy niż śnieg miał być inspirowany biografią Jerzego Szaniawskiego, faktycznie izolowanego przez małżonkę w Zegrzynku[8]. Oba filmy reżyser uznawał za najgorsze w swojej karierze[9]. Marczewski wyreżyserował też dwa spektakle Teatru Telewizji: Przecież ty nie żyjesz (1977) Morgan Elaine oraz Idola (1977) Ireneusza Iredyńskiego[10].
Następnie Marczewski rozpoczął prace nad swym pierwszym pełnometrażowym filmem fabularnym. Zmory (1978), adaptacja powieści Emila Zegadłowicza, powstały we współpracy z czeskim scenarzystą Pavlem Hajnym. Tematem Zmór jest czas dojrzewania i kształtowania charakterów młodych Polaków w opresyjnym systemie nauczania podczas Kulturkampfu w zaborze pruskim. Bohater filmu, Mikołaj Srebrny (podwójna rola Tomasza Hudźca i Piotra Łysaka), zachowuje obojętność wobec konfliktu między kadrą nauczycielską a kolegami ze szkoły, a nawet odreagowuje opresyjność nauczania poprzez masturbację, która prowadzi do poczucia winy i tytułowych nocnych koszmarów[11]. Zmory okazały się wielkim sukcesem artystycznym. Film zdobył Srebrne Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, Nagrodę im. Andrzeja Munka oraz nagrodę OCIC na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w San Sebastián[12]. Tymczasem Episkopat Polski uznał Zmory za „antykościelny paszkwil” o treściach „na poły pornograficznych”, wydając zalecenie do wiernych katolickich, by nie oglądali filmu[13].
Po Zmorach Marczewski zdecydował się nakręcić film telewizyjny Klucznik (1979) na podstawie sztuki Wiesława Myśliwskiego. Klucznik miał już charakter bardziej polityczny; jego akcja toczy się w 1945 roku, podczas wojny domowej w Polsce (1944–1947), kiedy chłopi pracujący dla ziemianina (Tadeusz Łomnicki) odmawiają mu posłuszeństwa. W obliczu stopniowej utraty dworskiego majątku ziemianin kusi swojego wiernego klucznika (Wirgiliusz Gryń) perspektywą przejęcia dworu ocalałego z wydarzeń wojennych. W ostatniej scenie filmu klucznik zasiada na tronie swojego dawnego żywiciela[14]. Marczewski w tym przypadku zmienił zakończenie sztuki Myśliwskiego, w którym klucznik w obawie o przyszłość zarzuca ziemianinowi oszustwo[15].
Jeszcze wyrazistszym manifestem politycznym Marczewskiego były Dreszcze (1981), nakręcone tym razem według autorskiego scenariusza. Bohaterem Dreszczy – tak jak w Zmorach – jest chłopiec (ponownie obsadzony przez Hudźca), który po aresztowaniu jego ojca przez Urząd Bezpieczeństwa w czasach stalinizmu zostaje wysłany na obóz szkoleniowy. Tam przeżywa nieodwzajemnioną erotyczną fascynację druhną-przewodniczką (Teresa Marczewska, żona reżysera)[16]. Projekt filmu był ryzykowny. Marczewski wspominał w jednym z wywiadów, że ówczesny kierownik artystyczny „Toru”, Krzysztof Zanussi, nazwał go „kamikaze” i nie wieścił żadnych szans na realizację projektu[17]. Krótkotrwałe odprężenie polityczne w sierpniu 1980 roku umożliwiło jednak wszczęcie prac zdjęciowych: „nadeszły strajki gdańskie, a dwa miesiące później ministerstwo postawiło pieczątkę zatwierdzającą scenariusz”[17]. Dreszcze zdążyły mieć premierę w listopadzie 1981 roku, lecz wskutek wprowadzenia w Polsce stanu wojennego zostały zdjęte z ekranów[18].
Po transformacji ustrojowej
Dopiero w obliczu transformacji ustrojowej Marczewski mógł zrealizować projekt, który był najbardziej zuchwałą krytyką systemu komunistycznego w jego karierze. Ucieczka z kina „Wolność” (1990) czyniła głównym bohaterem wyrachowanego cenzora (Janusz Gajos), który usiłuje dociec, dlaczego postaci z propagandowego filmu historycznego na ekranie tytułowego kina buntują się przeciwko fałszowi scenariusza. Na użytek filmu, po długich pertraktacjach, Marczewski uzyskał zgodę Woody’ego Allena na wykorzystanie za darmo fragmentów filmu o podobnej tematyce, Purpurowej róży z Kairu (1983)[3]. Ucieczka z kina „Wolność”, choć jej sam ton bynajmniej nie był triumfalny[19], odniosła kolejny sukces festiwalowy. Na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych film otrzymał pięć statuetek, w tym Złote Lwy dla najlepszego filmu i Złotą Kaczkę czasopisma „Film”[20]. Był to na początku lat 90. XX wieku jedyny polski film polityczny, który cieszył się żywym zainteresowaniem widowni i krytyków[21].
Następny utwór w dorobku Marczewskiego, przygotowywany przez pięć lat Weiser (2000)[22], był adaptacją powieści Weiser Dawidek, napisanej jeszcze w 1984 roku przez Pawła Huellego. Reżyser dokonał sporych zmian w scenariuszu, nadając historii tytułowego żydowskiego chłopca charakter własnych pokoleniowych wspomnień (akcja została przesunięta do roku 1968, Marczewski przeniósł też akcję filmu z Gdańska do rodzinnego Dolnego Śląska)[23]. Głównym bohaterem filmu i alter ego reżysera jest Paweł Heller (Marek Kondrat), ceniony dźwiękowiec, który po powrocie z Niemiec w latach 90. w Polsce zanurza się we własnych wspomnieniach z dzieciństwa i próbuje dociec, co stało się z Dawidkiem (Andrzej Basiukiewicz). Weiser został przyjęty bez entuzjazmu. Kontrowersje budziło wymazanie z filmu wszelkich odniesień do żydowskości tytułowej postaci, które były obecne w powieści[24]. Tadeusz Lubelski, doceniając wyrafinowaną strukturę filmu, pisał mimo to: „Wojciech Marczewski wciąż jest niezastąpionym w naszym kinie przewodnikiem inicjacji. Jako portrecista swego pokolenia na razie mnie jednak nie przekonał”[25].
W trakcie prac nad Weiserem Marczewski zdołał jeszcze nakręcić film telewizyjny Czas zdrady (1997), adaptację dramatu scenicznego Witolda Zalewskiego Coś za coś o włoskim pisarzu Niccolò Machiavellim. Film otrzymał Nagrodę Specjalną Jury oraz nagrodę za montaż dla Milenii Fiedler na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych[26].
Działalność okołofilmowa
.JPG)
Był wiceprezesem Stowarzyszenia Filmowców Polskich w latach 1978–1983[2]. W latach 1989–1991 Marczewski był członkiem Komitetu Kinematografii. Wyjechał do Wielkiej Brytanii w 1991 roku[2], w okresie 1992–1994 kierował Wydziałem Reżyserii Narodowej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej w Wielkiej Brytanii (The National Film and Television School)[4]. W roku 1998 został wykładowcą na Wydziale Reżyserii PWSFTviT w Łodzi[27]. Jest współzałożycielem i jednym z głównych wykładowców Mistrzowskiej Szkoły Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy, która swoją działalność rozpoczęła w 2002 roku[4][28]. W ramach Szkoły Wajdy Marczewski sprawował opiekę pedagogiczną między innymi nad etiudami Agnieszki Smoczyńskiej, był także konsultantem jej debiutu fabularnego Córki dancingu (2015)[29].
W październiku 2011 roku został powołany do Rady Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej[30]. W tym samym roku ogłosił założenie artystycznego studia produkcyjnego pod nazwą Studio Wajdy, wzorowanego na dawnych zespołach filmowych[31]. W 2017 roku został szefem Rady Programowej 42. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, proponując likwidację stanowiska dyrektora artystycznego festiwalu (obejmowanego przedtem przez Michała Oleszczyka) na rzecz zwiększenia kompetencji Rady[32]. Propozycja została jednogłośnie przyjęta przez Radę[32]. W 2020 roku ustąpił ze stanowiska szefa Rady Programowej FPFF[27].
Poglądy
Jeszcze w młodości Marczewski był wychowany w kulturze katolickiej, jednak dowiedziawszy się w wieku 17 lat o zbrodniach hitlerowskich popełnionych na Żydach w rodzinnej Łodzi, zaczął wątpić w sens swej wiary, opartej według niego na antysemityzmie[33]. W wywiadzie-rzece z Damianem Jankowskim z 2022 roku deklarował się jako agnostyk, negując istnienie życia pośmiertnego, ale również unikając czysto racjonalistycznego patrzenia na świat: „dociekanie, co oznaczają życie, świat, Bóg, wiara, goni za mną od dzieciństwa i będzie mi towarzyszyło do samego końca”[34].
Jako swoje ulubione filmy Marczewski wskazywał Rozmowę i Ojca chrzestnego Francisa Forda Coppoli, Zawód: Reporter Michelangela Antonioniego, Mechaniczną pomarańczę i Lśnienie Stanleya Kubricka, Fortepian Jane Campion, Manhattan Woody’ego Allena; cenił sobie również Zimną wojnę Pawła Pawlikowskiego[35]. Orędował za autonomią środowisk twórczych, z oburzeniem przyjmując decyzję o wycofaniu w 2019 roku przez Komitet Organizacyjny Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych kandydatury czterech filmów wybranych przez festiwalowy Komitet Selekcyjny, w tym filmu Mowa ptaków Xawerego Żuławskiego[36].
Życie prywatne
Wojciech Marczewski jest mężem aktorki Teresy Marczewskiej z domu Kamińskiej, ojcem aktora Macieja Marczewskiego i reżysera Filipa Marczewskiego[37].
Remove ads
Styl filmowy
Podsumowanie
Perspektywa
Przytaczany przez księdza Andrzeja Lutra filmoznawca Andrzej Szpulak nazywał Marczewskiego „[Andrzejem] Wajdą swego pokolenia” ze względu na jego wizualne zdolności kreacyjne oraz zaangażowanie w bieżącą politykę[38]. Tadeusz Lubelski w swym studium twórczości Marczewskiego jednak argumentował, że kino reżysera konsekwentnie unikało powiązań z jakąkolwiek polską formacją artystyczną. Zdaniem Lubelskiego reżyser „nie należał ani do »rejestracyjno-publicystycznego«, ani »kreacyjnego« skrzydła moralnego niepokoju. Od początku był osobny”[39]. Lubelski argumentował także, iż wyróżnikiem dzieła Marczewskiego są opowieści o dziecięcej inicjacji polegającej na przejściu w dorosłość (Zmory, Klucznik, Weiser)[40], co dla reżysera staje się momentem wypowiedzi autobiograficznej[41]. Najbardziej optymistycznym wariantem tejże inicjacji jest końcówka Zmór, w których bohater dojrzewa emocjonalnie i jest gotów do dorosłego życia; w Dreszczach przeciwnie – pobyt w obozie szkoleniowym wyniszcza samodzielność protagonisty, zarażonego stalinizmem[42]; nawilżony obraz „płaczącego Marksa” w końcówce filmu dowodzi, że protagonista Dreszczy na zawsze stanie się propagandystą[43]. Na koniec w Weiserze główny bohater powraca do krainy dzieciństwa, bezskutecznie próbując rozwikłać zagadkę zniknięcia Dawidka[44].
Luter pisał, że w filmach Marczewskiego ważną rolę odgrywa motyw zdrady. Bohaterowie Zmór, Dreszczy i Weisera są poddawani indoktrynacji przez opresyjny aparat – nauczycieli (Zmory), komunistów (Dreszcze), wreszcie księdza katolickiego (Weiser), by ostatecznie przekonać się o fałszu idei, jakich ich uczono. Luter podsumowywał, że „zdrada to stały motyw w filmach Marczewskiego, reżyser czuje bowiem, że jest to największe zagrożenie dla ludzkiej egzystencji, niszczące bezpowrotnie relacje międzyludzkie”[45]. Katarzyna Jabłońska dopowiadała, że reżyser Klucznika „w mistrzowski sposób obnaża naturę zdrady, zniewolenia i władzy. Wiele wskazuje na to, że władza, a nawet już sama jej możliwość, ma w sobie coś deprawującego”[45].
W Ucieczce z kina „Wolność” odnajdywano z kolei dzieło postmodernistyczne (Miłosz Stelmach)[46] lub późnomodernistyczne (Marcin Adamczak)[47], w którym reżyser posługiwał się świadomymi cytatami z kultury elitarnej (Requiem Wolfganga Amadeusa Mozarta, Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa) oraz popularnej (Purpurowa róża z Kairu)[48][49]. Akcentowano też autotematyzm Ucieczki jako filmu podejmującego temat relacji zmysłowej między odbiorcą a dziełem kinowym (Łucja Demby)[50]. Jako podsumowanie swojego filmowego credo Marczewski wskazywał, żeby młodzi twórcy przed zrobieniem filmu dobrze zrozumieli swoich bohaterów oraz opowiadaną przez siebie historię: „Przestrzegam studentów, że nie wolno im robić filmów o Eskimosach, jeżeli nie przebywali wśród nich i nie wiedzą, co tym ludziom się śni: śnieg po horyzont czy palmy na plaży? Dopóki tego nie rozumieją, napiszą tylko zewnętrzną powłokę opowieści”[51].
Remove ads
Filmografia
Nagrody
Remove ads
Nagrody honorowe, odznaczenia
- Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia (1981)[27]
- Doroczna Nagroda Ministra Kultury w dziedzinie filmu (2002)[27]
- Złoty Dinozaur na XIII Międzynarodowym Festiwalu Filmowym „Etiuda & Anima” w Krakowie (2006)[27]
- Wielki FeFe na XV Festiwalu FeFe Felliniada w Warszawie (2008)[27]
- Korona Sandomierska dla Reżysera NieZwykłego na Festiwalu Filmów-Spotkań NieZwykłych w Sandomierzu (2009)[27]
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2011)[52]
- Złoty Glan na 20. Forum Kina Europejskiego „ORLEN-Cinergia” w Łodzi (2015)[27]
- Nagroda Prezydenta Miasta Gdańska „Neptun” (2015)[53]
- Nagroda Stowarzyszenia Filmowców Polskich za wybitne osiągnięcia artystyczne (2016)[27]
- Galion Gdyński za całokształt twórczości (2018)[27]
- Gwiazda reżysera w Alei Gwiazd (2019)[27]
- Nagroda za całokształt i wkład w polską kinematografię na 35. Tarnowskiej Nagrodzie Filmowej (2021)[27]
- Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2024)[54]
- Platynowe Lwy za całokształt twórczości (2024)[55]
- Nagroda imienia Stefanii Światłowskiej „za piękne dzieło – uświadamiania «jak uratować samego siebie z zamętu», nad czym zastanawiają się zarówno bohaterowie jego filmów, jak i jego studenci ze Szkoły Wajdy” (2025)[56].
Remove ads
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads