Zęby

Zęby (łac. dentes) – złożone, twarde narządy występujące u większości kręgowców, z wyjątkiem współczesnych ptaków, żółwi, ropuch oraz niektórych ssaków. Stanowią element układu trawienia. Znajdują się w jamie ustnej. Służą do chwytania i zabijania ofiary oraz rozdrabniania pożywienia, a ponadto u wielu gatunków zwierząt również do obrony, przenoszenia młodych, czyszczenia futra (usuwania pasożytów skórnych). Zęby są zróżnicowane pod względem budowy, kształtu, liczby oraz pełnionych funkcji. Nauka zajmująca się budową, rozwojem, fizjologią i patologią zębów to odontologia. Odontogeneza jest procesem rozwoju zębów^[1][2]. Zespół wszystkich zębów występujących u jednego osobnika nazywany jest uzębieniem.

Zobacz kolekcję cytatów o zębach w Wikicytatach

Zobacz hasło ząb w Wikisłowniku

Osobny artykuł: uzębienie.

Ten artykuł dotyczy anatomii. Zobacz też: herb szlachecki o tej nazwie.

Czaszka hipopotama z widocznym uzębieniem

ludzkie zęby

Ryby

Zęby ryb

Zęby żarłacza śledziowego

Pierwsze struktury zbliżone do zębów służyły rybom jako narządy zmysłów^[3]. Kręgouste mają zęby rogowe. U ryb chrzęstnoszkieletowych pochodzą od łusek plakoidalnych. Roślinożerne nie posiadają zębów. Drapieżne mają zęby na szczękach i na podniebieniu w postaci ostrych, stożkowych, o piłowatych krawędziach^[2], pochylonych doogonowo tworów. Niekiedy połączone są z kością więzadłami^[2]. Mogą występować w postaci płaskich płytek jeśli ryba żywi się skorupiakami lub mięczakami^[2]. U karpiokształtnych występują zęby gardłowe. Jedynym rodzajem ryb, u których wykształciły się zęby jadowe jest Meiacanthus. U dwudysznych zrastają się w płyty^[2]. Polifiodontyzm występuje powszechnie^[2].

Płazy

Rogowe ząbki występujące u kijanek otaczają otwór gębowy. Służą do ścierania pokarmu roślinnego. U dorosłych zęby w postaci niewielkich, stożkowatych^[2] wyrostków przyrośnięte do kości szczękowych i międzyszczękowych oraz na podniebieniu do kości lemieszowych. Na żuchwie płazów brak zębów. Ropuchy wcale nie posiadają zębów^[2]. Polifiodontyzm występuje powszechnie^[2].

Gady

Zęby gadów

ząb karcharodontozaura (Carcharodontosaurus saharicus)

Ostre, liczne^{[potrzebny przypis]}, stożkowate^[2], homodontyczne, polifiodontyczne^[2]. Mogą być osadzone na wszystkie trzy sposoby: akrodontyzm, pleurodontyzm, tekodontyzm (u krokodyli)^[2]. Żółwie zamiast zębów mają listwy rogowe na szczęce i żuchwie^[2]. U węży wykształciły się specyficzne zęby jadowe^[2].

Ptaki

Współczesne ptaki nie mają zębów. Do rozdrabniania pokarmu służy im dziób.

Ssaki

Zęby ssaków

Po raz pierwszy ewolucyjnie polifiodontyzm (który wyjątkowo obserwujemy u manatów^[4] i częściowo u mamutów^[5]) zostaje zastąpiony przez difiodontyzm lub rzadziej występujący monofiodontyzm (u zębowców^[2]). Tekodontyzm jest powszechny. Zwykle występuje heterodontyzm (poza szczerbakami i waleniami). Zęby niektórych gatunków ulegają znacznym przekształceniom:

• u drapieżnych – łamacze^[2]
• u słoni – ciosy
• u narwala – pojedynczy cios (siekacz) dorastający do 2 m występuje u samców^[2]
• u dzika – szable (żuchwa) i fajki (szczęka)
• u morsa – kły znacznych rozmiarów

Niektóre ssaki nie mają zębów. Należą tu: stekowce, mrówkojady oraz fiszbinowce^[2].

Rozmieszczenie i stosunki ilościowe zębów w uzębieniu są cechą danego taksonu. Do jej zapisu używa się tzw. wzoru zębowego.

Budowa

Histologia

Ząb ssaków zbudowany jest z kolejnych warstw tkanek:

• szkliwa
• zębiny
• miazgi – wypełniającej jamę zęba (cavum dentis)
• cementu

Mocowanie zębów w zębodole odbywa się przy udziale ozębnej korzenia i okostnej wyrostka zębodołowego.

Anatomia

Zęby ssaków zbudowane są z 3 części:

• korona zęba (corona dentis)
• szyjka zęba (cervix dentis, collum) – pokryta dziąsłem
• korzeń zęba (radix dentis) – tkwi w zębodole, często złożony z kilku pojedynczych korzeni, między którymi znajduje się rozwidlenie zwane bi- lub trifurkacją

W zoologii wyróżnia powierzchnie korony:

• powierzchnię przedsionkową (facies vestibularis)
• powierzchnię językową (facies lingualis)
• powierzchnię styczną (facies contactus)
• powierzchnię zwarcia (facies occlusalis)

Zęby ssaków dzielone są na dwie grupy ze względu na tempo wzrostu i zasięg szkliwa:

• brachydontyczne o ograniczonym procesie wzrostu i krótkokoronowe szkliwo pokrywa tylko koronę
• hypselodontyczne stale rosnące i długokoronowe; szkliwo pokrywa tylko koronę i korzeń (między zębiną i cementem)

Inny jest podział ze względu na budowę szkliwa i zasięg cementu:

• zęby szkliwofałdowe – szkliwo pofałdowane i wtopione w strukturę zęba; u roślinożernych; cement pokrywa cały ząb (nad szkliwem)
• zęby szkliwoguzkowe – u mięsożernych i wszystkożernych; cement pokrywa korzeń i szyjkę.

ze względu na ustawione względem siebie zębów łuku górnego i dolnego wyróżnia się;

• izognatyzm (równoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia
• anizognatyzm (nierównoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia nieznacznie lub wcale.

Zęby konia

Dla ogiera wzór zębowy wygląda następująco:

Wzór zębowy		I	C	P	M
40	=	3	1	3	3
		3	1	3	3

Rejestry na szkliwie siekaczy pozwalają ocenić wiek. Kły u klaczy nie występują (lub są szczątkowe). Ząb przedtrzonowy pierwszy przyjmuje postać zęba wilczego (dens lupinus) (mały, klinowaty, wcześnie wypada). Zęby koni maja swoje nazwy, i tak:

• Cęgi – pierwsze siekacze
• Średniaki – drugie siekacze
• Okrajki – trzecie siekacze

Wzór zębów mlecznych przedstawia się następująco:

• ${\displaystyle {\tfrac {313}{313}}}$

Zęby ludzkie

Dokładny opis zębów człowieka przedstawiono w odrębnym artykule.

Osobny artykuł: zęby człowieka.