Zasada językowa

Zasada językowa, reguła językowa – w językoznawstwie formalne sformułowanie zależności między jednostkami lub strukturami językowymi^[1]. Zasady deskryptywne są wynoszone z badań rzeczywistych wzorców posługiwania się danym językiem^[2][3]. Mogą być wyrażane w sposób nieformalny, przy użyciu zwykłego języka; takie podejście było właściwe dla wczesnych prac lingwistycznych. W nowoczesnym językoznawstwie dąży się do możliwie precyzyjnego (a zarazem ekonomicznego) formułowania zasad języka, w sposób odpowiadający danemu modelowi teoretycznemu^[3].

Pojęcie występuje w gramatyce generatywnej. Reguły generatywne to nie tylko opis zaobserwowanych zjawisk językowych, ale również predyktywna hipoteza dotycząca relacji między zdaniami, możliwa do odniesienia do całego systemu językowego i odzwierciedlająca kompetencję rodzimego użytkownika języka (native speakera). W ujęciu klasycznym gramatykę postrzega się jako zespół zasad formowania gramatycznych wypowiedzeń. Zasady te można kategoryzować ze względu na płaszczyzny gramatyczne, w których występują (np. „reguły składniowe”, „reguły fonologiczne”)^[1].

Zasady gramatyczne mają charakter rygorystyczny: ich naruszenie prowadzi do jednoznacznej niepoprawności lub niedopuszczalności wyrażenia (np. „wysoka stół”). Z kolei przy naruszeniu zasad semantycznych (leksykalnych) mówi się często o niezrozumiałości wyrażenia (np. „metalowa zawiść”). Reguły semantyczne są bardziej elastyczne, co wynika m.in. z powszechności zjawiska metaforyzacji^[4]. Sformułowanie zasady, która obowiązuje w większości przypadków danego zjawiska, nie wyklucza istnienia wyjątków^[3].

Zasady a normatywność

Typowi użytkownicy języka zwykle nie uświadamiają sobie kształtu zasad językowych, ani nie potrafią sprawnie ich formułować^[5]. Każda osoba jest jednak w stanie wydawać intuicyjne sądy na temat gramatyczności wypowiedzeń, czyli określać różne wyrażenia jako gramatyczne lub niegramatyczne, kierując się posiadaną znajomością systemu językowego^[6]. Niemniej czasami native speakerzy, przy braku odpowiedniej wiedzy lingwistycznej, mogą nie odróżniać wyrażeń niegramatycznych (sensu stricto) od wyrażeń nieakceptowalnych semantycznie^[7]. Dodatkowo pojęcie zasady w języku może być rozumiane zarówno w sposób deskryptywny (opisowy), jak i preskryptywny (nakazowy)^[8][9].

Cechą praktyki językowej jest regularność: zachowania językowe nie mają charakteru przypadkowego (są usankcjonowane społecznie i stale się powtarzają); oznacza to, że na ich podstawie można formułować zasady^[10]. Struktura gramatyczna i zasady językowe (w rozumieniu lingwistyki opisowej) istnieją całkowicie niezależnie od działalności regulatorów językowych, usiłujących kodyfikować język^[11]. Są właściwe dla każdego języka i dialektu, w tym zarówno języków społeczeństw uprzemysłowionych lub zurbanizowanych, jak i języków, którymi posługują się społeczności tradycyjne^[12][13][14].

Z kolei w ujęciu tradycyjnym (preskryptywnym), powszechnym wśród użytkowników języka, zasady są utożsamiane z regułami normatywnymi, aprobującymi lub dezaprobującymi określone formy językowe^[8][15][16]. Często chodzi o odwołanie do normy w postaci języka standardowego^[15]. Poza językoznawstwem mianem zasad bywają określane wskazówki dot. dobrej praktyki językowej^[3].

Zasady językowe nie mają charakteru stałego i wykazują wariantywność, zarówno w czasie, jak i między grupami użytkowników danego języka. Z jednej strony zmieniają się wraz z ewolucją zachowań użytkowników danego języka, a ich opis opiera się na analizie tych zachowań^[10]. Z drugiej mogą dotyczyć zarówno całokształtu języka, jak i odnosić się do pewnego dialektu lub idiolektu (języka osobniczego)^[17]. Przepisy normatywne to często odzwierciedlenie zasad dialektu o wyższym prestiżu; zdarza się też, że całkowicie odbiegają od naturalnych (wewnętrznych) reguł języka, przyswajanych w procesie akwizycji^[18].

Zobacz też

• norma językowa
• gramatyka opisowa
• gramatyka normatywna