Artiodactyla (Owen1848), è n'òrdini di MammìfiriEuteri assai china di speci, tutti distinti pi caminari supra ô terzu e ô quartu jitu. Nta st'òrdini si tròvanu porci, pupòtami, camiḍḍi, cerbi, giarraffi, voi, crapi e pècuri.
Artiodactyla veni dû grecu: ἄρτιος, ártios "pariggiu" and δάκτυλος, dáktylos "jìditu", adunca jìdita pariggi, ô cuntrariu di Perissodactyla, ca sunnu "jìdita spariggi".
Storia evulutiva
Studi muleculari e truvatini fòssili fìciru capiri ca l'òrdini Cetacea è mparintatu strittu cu Artiodactyla, tantu ca purtau i scinziati a criari a cladi nova di Cetartiodactyla, ca junci nzèmmula sti du' gruppa. I parenti cchiù stritti di Cetacea sunnu i pupòtami.
Cci su' 332 speci, spartuti nta 132 gènira e 22 famigghi.
Artiodactyla è n'òrdini assai adattàbili e si ponnu truvari nta tutti i banni e l'habitat, dî muntagni ô disertu (nun cunzidirannu i Cetacea). A liveḍḍu di struttura fìsica, càncianu assai puru, ma sunnu tutti armali assai risistenti e adatti â cursa. Certi speci si ponnu arrampicari ntê timpi dî muntagni senza sciḍḍicari.
Grannizzi
L'armali prisenti nta st'òrdini ponnu èssiri nichi nichi comu a Tragulus javanicus, ca pisa ô màssimu 2,6 kg, nzinu ê tunnillati dû pupòtamu o di certi Bovidae, pi chiḍḍi tirrestri, ma cunzidirannu i Cetacea, allura nzinu ê 130 t di Balaenoptera musculus.
Testa e curnami
Cervus elaphus màsculu
Assai speci ànnu corna ntâ testa. I corna di certi speci càdinu na vota all'annu e appoi crìscinu arrè, comu ntê Cervidae. Autri sunnu strutturi ussigni, comu ntê Giraffidae.
Dintami
Moschus moschiferus màsculu, unni si vìdinu i scagghiuna longhi
I denti sunnu tutti adattati a na dieta viggitali, puru si càncianu a sicunna dû tipu di chianta unni sunnu cchiù assai spicializzati. Certi speci ànnu scagghiuna longhi ma nun sunnu usati pi cacciari.
Sistema diggistivu
Abbestra di Suidae, tutti l'Artiodactyla ànnu un sistema cumplessu, fattu di stòmmaci cu cchiù càmmari.
Rapporti cu l'omu
Certi speci foru aḍḍivati nzinu dî tèmpura antichi e foru dicisivi pâ crìscita civili umana. Sti speci ànnu statu usati pi manciari, pâ lana e a piḍḍami 'n ginirali, pû carriju e u travagghiu.
Autri speci, mmeci, ca nun foru aḍḍivati, arrisùrtanu amminazzati di scumpàriri.
Chiossai nfurmazzioni L'òrdini di mammìfiri pi suttaclassi ...