Filodem

Filodem iz Gadare (starogrčki: , Philodēmos, oko 110. pne. – verovatno oko 40. ili 35. pne.) bio je grčki epikurejski filozof i pesnik. Bio je učenik Zenona iz Sidona u Atini pre no što se preselio u Rim i potom u Herkulanej. Ranije je bio poznat uglavnom samo po svojim pesmama sačuvanim u Palatinskoj antologiji, ali su počev od 18. veka među ugljenisanim papirusnim svicima u Vili papirusa u Herkulaneju pronađeni mnogi drugi spisi čiji je on autor. Otkopavanje i dešifrovanje ovih papirusnih svitaka nastavlja se i danas. Do sada otkriveni Filodemovi spisi obrađuju teme iz etike, istorije, religije, retorike, muzike, poezije i helenističke filozofije.

Filodem
Antička filozofija
Zapadna filozofija
Rođenje	oko 110. pne.
Smrt	oko 40. ili 35. pne.
Filozofija
Škola/Tradicija	Epikurejstvo
Glavni interesi	Atomizam, etika, historija, poezija, retorika
Inspiracija
Od Epikur, Zenon iz Sidona
Na Vergilije, Horacije

Život

Filodem se rodio oko 110. pne. u Gadari u Kojlesiriji (u današnjem Jordanu). Pohađao je predavanja Zenona iz Sidona, sholarha epikurejske škole u Atini, a zatim se, oko 80. pne., preselio u Rim. Bio je Zenonov sledbenik, ali i inovantivan mislilac na polju estetike, na kojem konzervativni epikurejci inače nisu doprineli mnogo novoga. Bio je prijatelj Lucija Kalpurnija Pizona Cezonina, a Ciceron ga je 55. pne. optužio za saučeništvo u Pizonovoj razuzdanosti, premda bez spominjanja Filodemovog imena.^[1] Međutim, na drugom mestu Ciceron kaže za Filodema da je bio "među najboljim i najučenijim ljudima"^[2] Pa i u govoru Protiv Pizona, kad napada Filodemov karakter, Ciceron hvali njegovu pesničku veštinu i eleganciju, poznavanje filozofije i njegovo znanje uopšte. Na osnovu načina na koji Ciceron govori o njemu može se zaključiti da je Filodem bio jedan od najistaknutijih epikurejskih filozofa svog doba i da je bio blizak prijatelj najuticajnijih ličnosti u Rimu.^[3] Filodemovi književni pogledi izvršili su snažan uticaj na Horacijevo Pesničko umeće.U Palatinskoj antologiji pod Filodemovim je imenom sačuvano 34 epigrama, uglavnom ljubavne tematike,^[3] a novi su epigrami pronađeni i među Oksirinhijskim papirusima.^[4]

Delo

Kao i rimski pesnik i filozof Lukrecije, Filodem je svojom umetnošću prevazišao uobičajeni književni prosek kojim se zadovoljavala većina epikurejaca.^[4] U svojim elegantim i često nepristojnim epigramima s erotskom tematikom Filodem pokazuje književni ukus i ingenioznost koji se mogu porediti sa stilom njegovog sugrađanina Melagra, a njihov je uticaj osvedočen aluzijama koje na te epigrame prave Horacije, Propercije, Vergilije i Ovidije, od kojih ih neki i oponašaju.^[4]

Filodem se, osim pesništvom, bavio i filozofijom, i to na sistematski način, tako pto je obrađivao pitanja s polja retorike, poetike, muzike (Περὶ μουσικῆς)^[3] i fizike, tj. teologije, a napisao je i opsežno delo s područja istorije filozofije pod naslovom Pregled filozofâ (Σύνταξις τῶν φιλοσόφων), u kojem je, u deset knjiga, dao hronologiju grčkih filozofskih škola. Na polju estetike Filodem je smatrao da je umetnost nezavisna od filozofije i od etičke i logičke sadržine te da se mora procenjivati sa stanovišta forme i estetske vrednosti.^[4]

Popis dela

U Herkulaneju su do sada pronađena ova važnija Filodemova dela:

Historija

• Popis stoičara (PHerc. 1018)
• Popis akademičara (PHerc. 164, 1021 Arhivirano 2014-06-06 na Archive.is-u)
• O stoicima (PHerc. 155 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u, 339 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)
• O Epikuru (PHerc. 1232 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u, 1289 Arhivirano 2021-04-11 na Wayback Machine-u)
• Dela o zapisima Epikura i nekih drugih (PHerc. 1418 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u, 310 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)
• Prijateljima škole (PHerc. 1005 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)

Nauka

• O pojavama i zaključcima (PHerc. 1065 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)

Teologija

• O pobožnosti (PHerc. 1428 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)
• O bogovima (PHerc. 26 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)
• O načinu života bogova (PHerc. 152 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u, 157)

Etika

• O porocima i vrlinama, 7. knjiga (O laskanju) (PHerc. 222, 223, 1082, 1089, 1457, 1675 Arhivirano 2014-06-06 na Archive.is-u)
• O porocima i vrlinama, 9. knjiga (O upravljanju domaćinstvom) (PHerc. 1424 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)
• O porocima i vrlinama, 10. knjiga (O bahatosti) (PHerc. 1008 Arhivirano 2014-06-06 na Archive.is-u)
• Comparettijeva etika (nazvana po prvom priređivaču; PHerc. 1251)
• O smrti (PHerc. 1050 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)
• O iskrenoj kritici (PHerc. 1471)
• O gnevu (PHerc. 182 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)

Retorika, muzika i poezija

• O retorici (na mnogim različitim papirusima)
• O muzici (PHerc. 1497 Arhivirano 2015-05-01 na Wayback Machine-u)
• O pesmama (na mnogim različitim papirusima)
• O dobrom vladaru kod Homera (PHerc. 1507)

Vila papirusa

U Pizonovoj "Vili papirusa" u Herkulaneju očito je postojala velika biblioteka, čiji su znatan deo činili tekstovi epikurejskih filozofa, neki i u više primeraka, što ukazuje na mogućnost da je taj odeljak Pizonove biblioteke pripadao upravo Filodemu. Vila je zatrpana pepelom nakom erupcije Vezuva 79. pne., nakon čega su svi papirusni svici bili ugljenisani i spljošteni, ali time i sačuvani. U 18. veku ova je vila istražena i pronađeni su papirusni svici s 36 spisa koja su pripisana Filodemu. U njima se obrađuju muzika, retorika, etika i brani epikurejsko gledište nasuprot stoičkom i peripatetičkom učenju. Prvi fragmenti Filodemovih spisa iz Herkulaneja objavljeni su 1824. godine.