Havai

Havai apo Hawaii (Havaisht: Hawaiʻi) është një shtet në Shtetet e Bashkuara Perëndimore, i vendosur në Oqeanin Paqësor. Është i vetmi shtet i SHBA-së jashtë Amerikës së Veriut, i vetmi shtet që është një arkipelag dhe i vetmi shtet në tropikët. Hawaii është gjithashtu një nga disa shtete të SHBA-së që ishin kombe të pavarura përpara se të anëtarësoheshin në Bashkim.^[9]

Havai Hawaiʻi (Havaisht)
Shteti
Shteti i Hawaii Mokuʻāina o Hawaiʻi (Havaisht)
Flamuri Stema
Nickname(s):  The Aloha State (zyrtare), Paradise of the Pacific,[1] The Islands of Aloha, The 808 State[2]
Motto(s):  Ua Mau ke Ea o ka ʻĀina i ka Pono ("The Life of the Land Is Perpetuated in Righteousness")[3]
Anthem: Hawaiʻi Ponoʻī (Hawaiʻi's Own True Sons)[4]
Harta e Shteteve të Bashkuara me Havai të theksuar
Vendi	Shtetet e Bashkuara
Para shtetësisë	Territori i Havait
U pranua në Bashkim	21 gusht 1959 (50-të)
Kryeqyteti (dhe qyteti mě i madh)	Honolulu
Metroja më e madhe dhe zonat urbane	Honolulu
Qeverisja
• Guvernatori	David Ige (D)
• Guvernatori toger	Josh Green (D)
Legjislatura	Legjislativi Shtetëror
• Dhoma e sipërme	Senati
• Dhoma e ulët	Dhoma e Përfaqësuesve
Gjyqësori	Supreme Court of Hawaii
Senatorët amerikan	Brian Schatz (D) Mazie Hirono (D)
Delegacioni i Dhomës së Përfaqësuesve të SHBA	1: Ed Case (D) 2: Kai Kahele (D) (lista)
Sipërfaqja
• Total	10.931 sq mi (28.311 km2)
• Land	6.423 sq mi (16.638 km2)
• Water	4.507 sq mi (11.672 km2)  41.2%
• Rank	[[Lista e shteteve dhe territoreve të SHBA-së sipas sipërfaqes|47-të (toka)]]
Dimensions
• Length	1.522 mi (2.450 km)
• Width	n/a mi (n/a km)
Lartësia	3.030 ft (920 m)
Highest elevation (Mauna Kea[5][6])	13.796 ft (4.205,0 m)
Lowest elevation (Oqeani Paqësor[5])	0 ft (0 m)
Popullsia  (2020)
• Total	1.455.271
• Rank	[[Lista e shteteve dhe territoreve të SHBA-së sipas popullsisë|40-të]]
• Dendësia	221/sq mi (82,6/km2)
• Rank	[[Lista e shteteve dhe territoreve të Shteteve të Bashkuara sipas dendësisë së popullsisë|13-të]]
• Të ardhurat mesatare shtëpiake	$83,200[7]
• Të ardhurat vendi	4-të
Emërtimet e banorëve	Hawaii resident,[8] Havajanë[a]
Gjuha
• Gjuha zyrtares	Anglisht, Havaisht
Zona kohore	UTC−10:00 (Hawaii)
Shkurtesa USPS	HI
Kodi ISO 3166	US-HI
Shkurtesa tradicionale	H.I.
Gjerësia gjeografike	18° 55′ N to 28° 27′ N
Gjatësia gjeografike	154° 48′ W to 178° 22′ W
Faqja zyrtare	portal.ehawaii.gov

image_skyline nga kryeqyteti Honolulu

Hawaii përfshin pothuajse të gjithë arkipelagun Havai, 137 ishuj vullkanikë që përfshijnë 1500 milje (2400 km) që janë fizikisht dhe etnologjikisht pjesë e nënrajonit polinezian të Oqeanisë.^[10] Vija bregdetare e oqeanit të shtetit është rrjedhimisht e katërta më e gjatë në SHBA, me rreth 750 milje (1210 km). Tetë ishujt kryesorë, nga veriperëndimi në juglindje, janë Niʻihau, Kauaʻi, Oʻahu, Molokaʻi, Lānaʻi, Kahoʻolawe, Maui, dhe Hawaiʻi, sipas të cilit shteti është emëruar; shpesh quhet "Ishulli i Madh" ose "Ishulli Hawaii" për të shmangur ngatërrimin me shtetin ose arkipelagun.

Nga 50 shtetet e SHBA-së, Hawaii është i teti më i vogël në sipërfaqe dhe i 11-ti më pak i populluar, por me 1.4 milionë banorë renditet i 13-ti për nga dendësia e popullsisë. Dy të tretat e popullsisë jeton në O'ahu, ku ndodhet kryeqyteti i shtetit dhe qyteti më i madh, Honolulu. Hawaii është ndër shtetet më të ndryshme të vendit, për shkak të vendndodhjes së saj qendrore në Paqësor dhe mbi dy shekuj të migrimit. Si një nga vetëm gjashtë shtetet me shumicë të pakicës, ai ka të vetmin pluralitet aziatik amerikan të vendit, komunitetin e tij më të madh budist dhe përqindjen më të madhe të njerëzve shumëracë. Rrjedhimisht, është një tenxhere unike e shkrirjes së kulturave të Amerikës së Veriut dhe Azisë Lindore, përveç trashëgimisë së saj indigjene havajane.

I vendosur nga polinezianët diku midis viteve 1000 dhe 1200 të es, Hawaii ishte shtëpia e shumë krerëve të pavarur.^[11] Në vitin 1778, eksploruesi britanik James Cook ishte i pari i njohur jo-polinezian që arriti në arkipelag; Ndikimi i hershëm britanik pasqyrohet në flamurin shtetëror, i cili mban një Union Jack. Një fluks eksploruesish, tregtarësh dhe gjuetarësh balenash evropianë dhe amerikanë mbërriti menjëherë pas kësaj, duke futur sëmundje që shkatërruan komunitetin indigjen dikur të izoluar. Hawaii u bë një mbretëri e bashkuar, e njohur ndërkombëtarisht në 1810, duke mbetur e pavarur derisa biznesmenët perëndimorë përmbysën monarkinë në 1893; kjo çoi në aneksimin nga SHBA më 1898. Si një territor i SHBA-së me vlerë strategjike, Hawaii u sulmua nga Japonia më 7 dhjetor 1941, gjë që i solli asaj rëndësi globale dhe historike dhe kontribuoi në hyrjen vendimtare të Amerikës në Luftën e Dytë Botërore. Hawaii është shteti më i fundit që iu bashkua Bashkimit, më 21 gusht 1959.^[12] Në vitin 1993, qeveria e SHBA-së kërkoi zyrtarisht falje për rolin e saj në përmbysjen e qeverisë së Hawaii, e cila nxiti lëvizjen e sovranitetit të Hawaii.

I dominuar historikisht nga një ekonomi plantacionesh, Hawaii mbetet një eksportues kryesor bujqësor për shkak të tokës së tij pjellore dhe klimës unike tropikale në SHBA. Ekonomia e saj është diversifikuar gradualisht që nga mesi i shekullit të 20-të, me turizmin dhe mbrojtjen ushtarake duke u bërë dy sektorët më të mëdhenj. Shteti tërheq turistë, sërfistët dhe shkencëtarët nga e gjithë bota me peizazhet e tij të larmishme natyrore, klimën e ngrohtë tropikale, bollëkun e plazheve publike, rrethinat oqeanike, vullkanet aktive dhe qiellin e pastër në Ishullin e Madh. Hawaii pret flotën amerikane të Paqësorit, komanda më e madhe detare në botë, si dhe 75,000 punonjës të Departamentit të Mbrojtjes.^[13]

Megjithëse izolimi i tij relativ rezulton në një nga kostot më të larta të jetesës së vendit, Hawaii është shteti i tretë më i pasur.^[13]

Etimologjia

Shteti i Hawait e ka marrë emrin nga emri i ishullit të tij më të madh, Hawaiʻi. Një shpjegim i zakonshëm havajane i emrit të Hawaiʻi është se ai u emërua për Hawaiʻiloa, një figurë legjendare nga miti havajan. Thuhet se ai i kishte zbuluar ishujt kur ata u vendosën për herë të parë.^[14][15]

Fjala Hawaiʻi në gjuhën havajane është shumë e ngjashme me Sawaiki Proto-Polineziane, me kuptimin e rindërtuar "atdhe". Sipas gjuhëtarëve Pukui dhe Elbert,^[16] "diku tjetër në Polinezi, Hawaiʻi ose një i afërm është emri i botës së krimit ose i shtëpisë stërgjyshore, por në Hawaii, emri nuk ka kuptim".^[17]

Gjeografia

Këtu janë tetë ishuj, shtatë prej tyre janë të banuara.

• Ishulli Hawai'i është ishulli më i madhi në Hawaii me sipërfaqe 4.028 milje katrorë (10,430 km2). Lartësi e kësaj ishulli është 4.205 metra.
• 'Mahui është ishulli i dytë i madh në Hawaii me sipërfaqe 727.2 milje katrorë (1.838 km2). Mahui është i 17-ti me sipëfaqe prej ishujve tjerë në Amerikë.
• O'ahu është ishulli i tretë i madh në Hawaii me sipërfaqe 596.7 milje katrorë (1.545.4 km2). O'ahu është i 20-ti me sipërfaqe prej ishujve tjerë në Amerikë.
• Kaua'i është ishulli i katërt i madh në Hawaii me sipërfaqe 552.3 milje katrorë (1.420.5 km2). Kaua'i është i 21-ti me sipërfaqe prej ishujve tjerë në Amerikë.
• Moloka'i është ishulli i pestë i madh në Hawaii me sipërfaqe 260.0 milje katrorë (673.4 km2). Moloka'i është i 27-ti me sipërfaqe prej ishujve tjerë në Amerikë.
• Lana'i është ishulli i gjashtë i madh në Hawaii me sipërfaqe 140.5 milje katrorë (363.9 km2). Lana'i është i 42-ti me sipërfaqe prej ishujve tjerë në Amerikë.
• Ni'ihau është ishulli i shtatë i madh në Hawaii me sipërfaqe 69.5 milje katrorë (18.0 km2).
• Kaho'olawe është ishulli i tetë i madh në Hawaii me sipërfaqe 44.6 milje katrorë (115.5 km2).

Gjuha

Anglishtja dhe gjuha havajane është gjuha zyrtare në Hawaii. Pas anglishtes, gjuhët tjera në Hawaii janë Tagalog, Ilokoishtja dhe japonishtja. 5.37% banorë flasin tagalog, 4.96% banorë flasin japonisht, 4.05% flasin llokano (gjuhë e folur në Filipinë), 1.2% flasin kinezisht, 1.68% flasin havaisht, 1.66% flasin spanjisht, 1.61% flasin koreanisht dhe 1.01% flasin samoanisht (gjuhë e folur në ishujt Samoane). Havaishtja flitet rreth 2.000 folës.

Feja

Krishterimi mbetet feja e shumicës, e përfaqësuar kryesisht nga grupe të ndryshme protestante dhe katolike romake. Feja e dytë më e madhe është Budizmi, i cili është i përqendruar në komunitetin japonez dhe përfshin një përqindje më të madhe të popullsisë se çdo shtet tjetër. Të palidhurit dhe jofetarët përbëjnë afërsisht gjysmën e popullsisë, duke e bërë Hawaii një nga shtetet më laike.

Sipas të dhënave nga institucionet fetare në vitin 2000:

• Krishterimi: 351.000 (29%)
• Budizmi: 110.000 (9%)
• Jahudizmi: 10.000 (0.8%)
• Të tjera: 100.000 (10%)
• Të palidhura: 650.000 (51%)

Një sondazh i gjeti se përbërja fetar është si më poshtë:

• Protestantizmi: 44%
• Katolizmi : 22%
• Budizmi: 6%
• Hinduizmi: 1&
• Jahudizmi: 0.5%
• Islami: 0.5%

Shënimet

1. Përdorimi lokal përgjithësisht rezervon Havajanë si një etnonim që i referohet vendasve Havai. Hawaii resident është forma e preferuar lokale për t'iu referuar banorëve të shtetit në përgjithësi, pavarësisht nga përkatësia etnike. Havai mund të përdoret gjithashtu në mënyrë mbiemërore. The Associated Press Stylebook, botimi i 42-të. (2007), e përshkruan edhe këtë përdorim (f. 112).