สิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น

สิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น หรือ สิ่งมีชีวิตถิ่นเดียว (อังกฤษ: Endemic species, Endemism^[2], สเปน: Endemismo^[3], มลายู: Endemisme^[4]) หมายถึง สิ่งมีชีวิต ไม่ว่าจะเป็นพืชหรือสัตว์ ชนิดที่แพร่กระจายพันธุ์ตามธรรมชาติในบริเวณเขตภูมิศาสตร์เขตใดเขตหนึ่งของโลก และเป็นสิ่งมีชีวิตที่มีเขตกระจายพันธุ์ทางภูมิศาสตร์ค่อนข้างจำกัด ไม่กว้างขวางนัก เช่น อาจจะพบตามระบบนิเวศต่าง ๆ เช่น บนเกาะ, ยอดเขา, หน้าผาของภูเขาหินปูน, แอ่งพรุ เป็นต้น ถิ่นที่อยู่ดังกล่าวมีสภาพจำกัดของสิ่งแวดล้อมหรือมีสภาพดินฟ้าอากาศเป็นเอกลักษณ์เฉพาะของตัว ที่เหมาะสมสำหรับการดำรงชีวิตอยู่ของสิ่งมีชีวิตนั้น ๆ^[5]

รองเท้านารีปีกแมลงปอ หรือ รองเท้านารีสุขะกูล (Paphiopedilum sukhakulii) เป็นกล้วยไม้เฉพาะถิ่นที่พบได้เฉพาะภูเขาหินทรายในป่าดิบเขา ที่ระดับความสูง 1,000–1,500 เมตร ทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยเท่านั้น^[1]

ชาร์ล ดาร์วิน นักวิทยาศาสตร์ชาวอังกฤษ ผู้คิดค้นทฤษฎีวิวัฒนาการ ได้กล่าวถึงลักษณะของสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น เอาไว้ในหนังสือ The Origin of Species ของตนเอง ไว้ว่า

ในพื้นที่ที่เท่ากัน สิ่งมีชีวิตบนเกาะมีความหลากหลายน้อยกว่าบนแผ่นดินใหญ่ แต่บนเกาะมีสิ่งมีชีวิตชนิดที่พบเฉพาะถิ่นมากกว่าบนแผ่นดินใหญ่^[6]

ลิงอุรังอุตังสุมาตรา สัตว์ประจำถิ่นในอินโดนีเซีย

ปัจจุบัน บริเวณพื้นผิวโลกทีพบว่ามีสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่นสูงมาก มีทั้งสิ้น 18 แห่ง มีพื้นที่ประมาณ 746,400 ตารางกิโลเมตร หรือเพียงร้อยละ 0.5 ของพื้นผิวโลกที่เป็นพื้นดินเท่านั้น และมีพืชเฉพาะถิ่นอาศัยอยู่ถึงประมาณ 49,955 ชนิด หรือร้อยละ 20 ของพืชทั้งหมดที่พบในโลก และยังมีสัตว์เลื้อยคลานและสัตว์สะเทินน้ำสะเทินบกอาศัยอีกอย่างน้อย 1,659 ชนิด หรือร้อยละ 15 ของสัตว์ทั้ง 2 กลุ่มในโลก ทั้งซีกโลกเก่า และซีกโลกใหม่ สถานที่ที่มีสัตว์เฉพาะถิ่นสูงในทวีปอเมริกาเหนือ 1 แห่ง, ทวีปอเมริกาใต้ 5 แห่ง, ทวีปแอฟริกา 4 แห่ง, ทวีปเอเชีย 6 แห่ง, ทวีปออสเตรเลียและโอเชียเนีย 2 แห่ง เฉพาะในทวีปเอเชีย ได้แก่ ป่าดิบชื้นในฟิลิปปินส์, เกาะบอร์เนียวทางตอนเหนือ, เทือกเขาหิมาลัยด้านตะวันออก, คาบสมุทรมลายู, เทือกเขาฆาฏตะวันตกในอินเดีย และศรีลังกาบริเวณทิศตะวันตกเฉียงใต้^[7]

โดยที่ ๆ ขึ้นชื่ออย่างมากในเรื่องสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น คือ หมู่เกาะกาลาปาโกส กลางมหาสมุทรแปซิฟิก เป็นส่วนหนึ่งของประเทศเอกวาดอร์ ที่มีสิ่งมีชีวิตที่มีวิวัฒนาการของตนเองสูงมาก จนได้รับเลือกให้เป็นมรดกโลกทางธรรมชาติ^[8]

ด้วยพื้นที่อันจำกัด ทำให้สิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่นหลายชนิด ใกล้สูญพันธุ์หรือใกล้สูญพันธุ์อย่างวิกฤต ในประเทศไทยมีรายงานพบพืชที่เป็นสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่นประมาณ 11,000 ชนิด ร้อยละ 30 เป็นพืชที่มีท่อลำเลียงน้ำและอาหาร^[5] ส่วนที่เป็นสัตว์ เช่น ปลาน้ำจืด 68 ชนิด^[9], เป็นหอย 3 ชนิด, เป็นสัตว์จำพวกปูและกุ้งหรือกั้ง 5 ชนิด และเป็นนก 3 ชนิด^[10]

ตัวอย่างของสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่น

ชนิดที่พบได้ในประเทศไทย

ชนิดที่ไม่ใช่สัตว์สะเทินน้ำสะเทินบก

• สมัน †
• นกเจ้าฟ้าหญิงสิรินธร
• นกแต้วแร้วท้องดำ
• ปลาหางไหม้^[11]
• ปลาทรงเครื่อง
• ปลาหวีเกศ †^[11]
• ปลาชะโอนถ้ำ^[11]
• พลับพลึงธาร^[12]
• อรพิม^[5]
• มะลิเฉลิมนรินทร์^[13]
• นกกระทาดง
• นกโพระดกคอสีฟ้า

สมันตัวผู้ในสวนสัตว์เบอร์ลิน ถ่ายในปี ค.ศ. 1911

ตัวอย่างของนกเจ้าฟ้าหญิงสิรินธร ในพิพิธภัณฑสถานธรรมชาติวิทยาแห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

ภาพแสดงนกโพระดกคอสีฟ้า

ภาพแสดงนกกระทาดงแข้งเขียว

ชนิดที่เป็นสัตว์สะเทินน้ำสะเทินบก

• กบห้วยปากใหญ่^[2][14]
• กบเขาหลังตอง^[2][15]
• กบชะง่อนผาภูหลวง^[2]
• เขียดงูดอยสุเทพ^[2][16]

ภาพแสดงตัวอย่างของสิ่งมีชีวิตเฉพาะถิ่นในประเทศไทยที่เป็นสัตว์สะเทินน้ำสะเทินบก

ภาพแสดงกบเขาหลังตอง

ภาพแสดงกบเขาหลังตอง

ภาพแสดงกบชะง่อนผาภูหลวง

ชนิดที่พบได้ในต่างประเทศ

ชนิดที่พบได้ในประเทศเวียดนาม

• ค่างกระหม่อมขาว พบเฉพาะบนเกาะกั๊ตบ่า (Cát Bà Island) ทางตอนเหนือของอ่าวตังเกี๋ย^[17]
• ค่างจมูกเชิดตังเกี๋ย พบได้เฉพาะทางตอนเหนือของประเทศเวียดนาม^[18]

ภาพแสดงค่างจมูกเชิดตังเกี๋ยในประเทศเวียดนาม

ชนิดที่พบได้ในประเทศแทนซาเนีย

• หนูผีช้างหน้าเทา พบเฉพาะเชิงเทือกเขา ในประเทศแทนซาเนีย^[19]
• ลิงป่าโคโลบัสแดง พบเฉพาะบนหมู่เกาะแซนซิบา ในประเทศแทนซาเนีย^[20][21]

ภาพแสดงลิงป่าโคโลบัสแดงในประเทศแทนซาเนีย

ชนิดที่พบได้ในประเทศญี่ปุ่น

• เลียงผาญี่ปุ่น พบกระจายพันธุ์อยู่บริเวณตอนเหนือและตอนกลางของเกาะฮนชู ในประเทศญี่ปุ่น^[22]
• แมวอิริโอโมเตะ พบเฉพาะเกาะอิริโอโมเตะ ในประเทศญี่ปุ่น^[23]

ภาพแสดงเลียงผาญี่ปุ่นในประเทศประเทศญี่ปุ่น

ชนิดที่พบได้ในประเทศอินโดนีเซีย

• ลิงอุรังอุตังสุมาตรา พบเฉพาะทางตอนเหนือของเกาะสุมาตรา ในประเทศอินโดนีเซีย^[24]
• มังกรโกโมโด มีถิ่นอาศัยอยู่บนเกาะโกโมโด, รินจา, โฟลเร็ซ และกีลีโมตัง ในประเทศอินโดนีเซีย^[24]
• เสือโคร่งสุมาตรา เป็นประชากรเสือชนิดเดียวที่เหลือรอดในหมู่เกาะซุนดาประเทศอินโดนีเซีย^[24]

ภาพแสดงเสือโคร่งสุมาตราในประเทศประเทศอินโดนีเซีย

ภาพแสดงลิงอุรังอุตังสุมาตราในประเทศประเทศอินโดนีเซีย

ภาพแสดงมังกรโกโมโดในประเทศประเทศอินโดนีเซีย

ชนิดที่พบได้ในทวีปอเมริกาใต้

• โลมาแม่น้ำแอมะซอน พบเฉพาะบริเวณแม่น้ำสายใหญ่ในเขตป่าฝนอเมซอนทวีปอเมริกาใต้^[25]
• อิกัวนาสีชมพู พบเฉพาะที่หมู่เกาะกาลาปาโกส ในประเทศเอกวาดอร์ทวีปทวีปอเมริกาใต้^[26]
• นกญันดู (Ñañdú) มีถิ่นกำเนิดจำกัดอยู่ประเทศ อาร์เจนตินา โบลิเวีย บราซิล ชิลี ปารากวัย เปรู และ อุรุกวัย ทวีปอเมริกาใต้^[27][28]

ภาพแสดงนกญันดู (Ñañdú) กำลังกินหญ้า

การอยู่ร่วมกันในกรงขังของ Dolichotis patagonum และเหล่านกญันดู

ภาพแสดงโลมาแม่น้ำแอมะซอน

ดูเพิ่มเติม

• ชนิดพันธุ์ต่างถิ่น
• นกญันดู (Ñañdú)