Loading AI tools
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Kısırlaştırma, hayvanın cinsel organının tamamı veya önemli ölçüde büyük bir kısmının çıkarılmasıdır. "Kısırlaştırma" genellikle yalnızca erkek hayvanları ifade etmek için yanlış kullanılır ancak terim her iki cinsiyet için de geçerlidir.[1] Erkeğe özgü terim iğdiş'dir, kısırlaştırma ifadesi ise genellikle dişi hayvanlara kullanılır. Bazı durumlarda insan için de kullanılmaktadır.[2][3]
Kısırlaştırma, hayvan sterilizasyonu için en yaygın yöntemdir.[4] İnsani topluluklar, hayvan bakımevi ve kurtarma grupları, evcil hayvan sahiplerini istenmeyen yavruların doğumlarını önlemek için kısırlaştırmaya çağırıyor ve bu da kurtarma sistemindeki istenmeyen hayvanların aşırı nüfusuna katkıda bulunuyor.[5] Birçok ülke, evlat edinilen tüm kedi ve köpeklerin yeni evlerine gitmeden önce kısırlaştırılmasını şart koşmaktadır. Köpek sağlığı, kedi sağlığı ve hayvan refahı açısından önemli işlem sayılır.[6]
Erkek hayvanlarda iğdiş etme, testisler’in çıkarılmasını içerir ve yaygın olarak hem ev hayvanlarına (doğum kontrolü ve davranış değişikliği için) hem de çiftlik hayvanlarına (doğum kontrolü ve ticari değeri artırmak için) uygulanır.
Vasektomi: İğdiş etmeden daha hassas bir yöntemde, vasa deferentia – testislerden penise uzanan kanallar kesilir sonra sperm'in üretra’ya girmesini önlemek için bağlanır veya tıkanır. Başarısızlık oranları önemsiz derecede azdır. Yetiştiriciler temas halindeki dişilerin kızgınlık döngülerini oynama yapmak için bu yöntemi düzenli olarak erkek gelincik ve koyun üzerinde uygulatırlar. Diğer hayvan türlerinde nadirdir. Vazektomi genellikle daha pahalı bir yöntem olduğundan evcil hayvan bakıcıları arasında görünümlerini kozmetik olarak korumak için hayvan gösterilerinde daha sık yapılır (hayvan organizasyonuna bağlı olarak yöntem, hayvanın belirli ödüller için adaylığını geçersiz kılabilir veya tam hadım etmede olduğu gibi onu soy ağacı olmayan, genel "ev hayvanı" yarışma bölümüne havale edebilir).
Tüp ligasyonu: Kısırlaştırma ve kısırlaştırma önlemi olarak Fallop tüpleri’nin bağlanması dişi kediler, köpekler ve diğer türler üzerinde yapılabilir; esasen vazektominin dişi eşdeğeridir ancak daha invaziv bir yöntemdir. İstenmeyen gebelik riski önemsiz derecede küçüktür. Yöntemi sadece birkaç veteriner hekim gerçekleştirir.
Diğer kısırlaştırma biçimleri gibi, vazektomi ve tüp ligasyonu yavru üretme yeteneğini ortadan kaldırır. Kısırlaştırmadan, hayvanın cinsiyet hormonu düzeylerini ve kalıplarını değiştirmeden bırakmaları bakımından farklılık gösterirler. Her iki cinsiyet de normal üreme davranışlarını sürdürür ve doğum kontrolü dışında yukarıda sıralanan avantaj ve dezavantajların hiçbiri geçerli değildir. Bu yöntem, kedi ve köpeklerin istenmeyen doğumlarının istenen şekilde azaltılmasını sağlamak için evcil hayvanların doğal durumu üzerinde minimum düzeyde ihlal arayan bazı kişilerce tercih edilir.
"Gomerizasyon", yetiştiricilerin, boğalar gibi erkek çiftlik hayvanlarının tam libido‘larını (ve hadım etme yoluyla kaybedilecek seks feromon’ları gibi ilgili etkileri) korudukları ancak çiftleşme yapamaz hale getirdikleri cerrahi teknikler için resmi olmayan terimidir. Bu, zührevi hastalıklar bulaştırma veya seçici üreme için amaçlanandan başka bir erkek tarafından hamileliğe neden olma riski olmadan östrus dişileri uyarmak ve belirlemek için yapılır. Bu amaçla değiştirilen hayvanlara teaser (teaser boğaları, vb.) veya gomers' denir. Birkaç yöntem kullanılır. Penil translokasyon penisi cerrahi olarak normal yönünden vajinal penetrasyonun üstesinden gelemeyeceği kadar uzağa işaret edecek şekilde değiştirir. Penil fiksasyon penisi, penetrasyon için indirilemeyecek şekilde karına kalıcı olarak tutturur. Penektomi, penis'in kısmen veya tamamen çıkarılmasıdır.[7]
Pediatrik kısırlaştırma veya prepubertal gonadektomi olarak da bilinen erken yaşta kısırlaştırma, yumurtalıkların veya testislerin ergenlik başlangıcından önce alınmasıdır. Esas olarak, köpek yavrularının ve yavru kedilerin bakıma kabul edilmeden önce kısırlaştırılabildiği hayvan barınağı ve kurtarmada kullanılır ve genellikle %40'ın üzerinde olan kısırlaştırma anlaşmasına uymamayı ortadan kaldırır.[11] Amerikan Veteriner Hekimleri Birliği, American Animal Hospital Association ve Canadian Veterinary Medical Association, veterinerin kısırlaştırma yaşı hakkında karar verirken en iyi bilgilerini kullanması şartıyla nüfus kontrol yöntemini desteklerler.[12][13][14] Bir görev gücü, kedilerin 5 aylıktan önce kısırlaştırılmasını önerir.[15][16]
Yukarıda belirtilen yaşa bağlı olmayan riskler ve faydalar erken yaşta kısırlaştırma için de geçerli olsa da çeşitli araştırmalar yöntemin güvenli olduğunu ve geleneksel yaşta kısırlaştırmaya kıyasla artan ölüm oranı veya ciddi sağlık ve davranış sorunları ile ilişkili olmadığını göstermiştir.[17][18][19][20][21]
Genç hayvanlarda anesteziden uyanma genellikle daha hızlıdır ve daha az komplikasyon vardır.[21][22]
Bir çalışmada dişi köpeklerde yöntem erken yapılırsa idrarını tutamama (üriner inkontinans) riskinin arttığını belirledi; çalışma, dişi köpeklerin 3 ila 4 aylıktan önce kısırlaştırılmamasını tavsiye etti.[18]
4 ila 6 ay arasında ve 6 aydan sonra kısırlaştırılan dişi köpekleri karşılaştıran daha sonraki bir çalışma risk artışı göstermedi.[23]
Bir çalışma, erken yaşta kısırlaştırma ile ilişkili vakaların daha az şiddetli biçimde görünmesine rağmen, kalça displazisi rastlanmasının 5.5 aydan sonra kısırlaştırılmış köpeklerde %4.7'ye kıyasla, 5.5 aydan önce kısırlaştırılmış köpeklerde %6.7'ye yükseldiğini göstermiştir. Kısırlaştırma yaşı ile artrit veya uzun kemik kırıkları arasında bir ilişki yoktu.[18] Başka bir çalışma, kısırlaştırma yaşı ile kas-iskelet sistemi sorunları arasında bir ilişki olmadığını gösterdi.[20]
Ön çapraz bağı yırtılan büyük cins köpekler üzerinde yapılan bir çalışma erken yaşta kısırlaştırmasını aşırı kaval kemiği plato açısı gelişimi ile ilişkilendirmiştir.[24]
Lynette Hart'ın UC Davis'teki laboratuvarından son zamanlarda yapılan iki çalışma özellikle not edilmelidir. İyi bilinen disiplinler arası hakemli bir dergide yayınlanan 2013'teki ilk çalışma, "sağlam erkek veya dişilerde teşhis edilen hiçbir CCL (çapraz bağ yırtığı) vakası göstermedi ancak erken kısırlaştırılmış erkek ve kadınlarda oluşumlar yüzde 5 ve 8 idi.
Erken kısırlaştırılmış erkeklerin yaklaşık yüzde 10'u sağlam erkeklere göre 3 kat daha fazla LSA (lenfosarkom) (ingilizce: lymphosarcoma) tanısı aldı.
Geç kısırlaştırılmış dişilerde HSA (hemanjiyosarkom) vakalarının yüzdesi (yaklaşık yüzde 8), bakire ve erken kısırlaştırılmış dişilere göre 4 kat daha fazlaydı. Bakire dişilerde MCT (mast hücre tümörü) vakası yoktu ancak geç kısırlaştırılmış dişilerde görülme oranı yaklaşık yüzde 6 idi".[25]
2014 yılındaki ikinci çalışma,[26] yakın akraba ırklarda (retriever) önemli farklılıkları vurgulayarak cinsler arası değişkenliğin oldukça fazla olduğunu ve kapsamlı yasal tedbirlerin ve cerrahi talimatların köpek sağlığı ve mutluluğu için en iyi çözümler olmadığını öne sürdü. Çalışmada özellikle durum şöyle belirtilmektedir: "Gonadal olarak sağlam erkek ve dişilerin yaklaşık yüzde 5'inin bir veya daha fazla eklem bozukluğu olan Labrador Retrieverlerde 6. ayda kısırlaştırmak her iki cinsiyette bir veya daha çok eklem bozukluğunun görülme sıklığını ikiye katladı. Aynı yüzde 5 eklem bozukluğu yüzdesiyle sağlam köpeklerde erkek ve dişi Golden Retriever'larda 6 ayda kısırlaştırmak, eklem bozukluğu raslantısını sağlam köpeklerdekinin 4-5 katına çıkarmıştır. Dişi Labrador Retrieverlerde bir veya daha çok kanserin görülmesi, kısırlaştırılan bakire dişilerin yüzde 3 seviyesinin biraz üzerinde arttı. Buna karşılık, dişi Golden Retriever'larda sağlam dişilerde bir veya daha fazla kanserin yüzde 3'lük oranıyla 8 yaşına kadar tüm dönemlerde kısırlaştırmak kanserlerden en az birinin oranını 3-4 kat artırdı. Erkek Golden ve Labrador Retriever'larda kısırlaştırmak kanser oluşumunu artırmada nispeten az etkiliydi."
Köpeklerde davranış açısından gürültü fobisi ve cinsel davranış artarken ayrılık kaygısı, saldırganlık, kaçış davranışı ve uygunsuz dışlama azalır. Saldırganlık sorunu olan erkeklerde erken kısırlaştırma havlamayı artırabilir.[18]
Kedilerde astım, diş eti iltihabı ve hiperaktivite azalırken, utangaçlık arttı. Erkek kedilerde apse oluşumu, veterinere saldırganlık, cinsel davranışlar ve idrar püskürtme azalmış, saklanma artmıştır.[17]
Bir doğum kontrol yöntemi olmasının ve birçok sahip için uygun olmasının yanı sıra iğdiş etme/kısırlaştırmanın sağlık açısından şu faydaları vardır:
Kediler cinsel davranışları yüzünden evcil hayvan sahiplerince istenmezler.[11]
Kapalı bir piometra için (serviksin kapalı olduğu ve irin boşalamadığı durumlarda) tercih edilen tedavi, hastaneye kabul, intravenöz sıvılar ve uygun antibiyotiklere başlanması ve anestezi ve cerrahi için yeterince stabil olduğunda enfekte irin-dolu rahim acil olarak çıkarılmasıdır. Hayvanın durumu izin veriyorsa (örneğin irin açık serviks yoluyla uterustan vajina başına boşaldığı 'açık' bir pyometra durumunda) veya dikte ederse (hayvanın ameliyata dayanamayacak kadar yaşlı veya başka bir şekilde hasta olduğu durumlarda) veya sahibi ameliyatla ilgili veterinerlik ücretlerini ödeyemiyorsa tıbbi tedavi denenebilir. Enfekte olmuş rahmin acil olarak çıkarılması rutin bir 'kısırlaştırma' operasyonundan çok daha yüksek derecede ölüm riski taşır.
Pyometra için cerrahi tedavi gören köpeklerden ölüm riski %17'ye kadardır.[31] Bu nedenle, doğru veteriner bakımı verilse bile tüm dişi köpeklerde pyometradan ölüm riski 10 yaşına kadar %9'a kadar çıkabilir (%54'ün %17'si). Bu risk kısırlaştırılırsa neredeyse sıfıra iner.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.