Beykoz Kundura

Beykoz Kundura, İstanbul'un Beykoz ilçesinde 1810 yılında Osmanlı ordusuna deri malzemeler üretmek üzere kurulan, 1933-1999 arasında ise Sümerbank bünyesinde halkın kundura ihtiyacını karşılayan sanayi tesisinin ve günümüzde bir film platosu ve sanat merkezi olarak kullanılan mekânın adıdır.

Beykoz Kundura Fabrikası

Kundura Fabrikası Yağhane binası
Genel bilgiler
Tür	Taş Bina
Şehir	İstanbul
Ülke	Türkiye
Koordinatlar	41°08′26″K 29°04′56″D
Başlama	1804 (220 yıl önce) (1804)
Açılış	1813 (211 yıl önce) (1813)
Yenileme	2005 (20 yıl önce) (2005)
Teknik ayrıntılar
Malzeme	Yığma taş ve Tuğla

İstanbul'un en eski fabrikalarından birisi olan Beykoz Kundura, Cumhuriyet döneminde ülkenin sanayileşme tarihinin en önemli tesislerinden biri olmanın yanı sıra işçileri için lojman, sağlık ocağı, kreş, sinema, lokal, kütüphane gibi birimleri de içeren, nüfusu üç bini bulan bir yerleşim alanı olmuştur.

1999'ta faaliyetleri duran fabrika, 2004'te özelleştirildi ve tesis, 2005'te televizyon ve sinema yapımları için film platosu olarak faaliyet göstermeye başladı. 2015'te sözlü tarih çalışmaları ile başlayan Kundura Hafıza adlı proje ile birlikte mekân bir sanat merkezi işlevi kazandı.

Tarihçe

Üretim

Sümerbank Şubeleri

Osmanlı dönemi

Beykoz'daki ilk sanayi tesisi, 1804'te Beykoz Hünkar İskelesi'nde padişah III. Selim'in girişimiyle kurulan Beykoz Kağıt Fabrikası idi. Kağıt Fabrikası'nın kullandığı değirmenin yanındaki debbağhane, 1810'da II. Mahmut'un emriyle satın alındı.^[1] Dabakhane-i Klevehane-i Amire adı verilen tesis, ordunun ihtiyaç duyduğu koşum, palaska, çizme gibi deri malzemeleri üretti. Kâğıt fabrikası da bir yandan faaliyetine devam etti.^[2]

1826'da Yeniçeri Ocağı'nı lağveden II. Mahmut'un, fabrikaya yeni bölümler ilave ettirmesinden sona fabrikada keçi derisinden yeni tip askeri kundura yapılmaya başladı. Sultan Abdülmecid döneminde fabrika daha da genişledi, buharlı makinelerle üretim başladı. 1877'de Osmanlı-Rus Savaşları sırasında çalışmaya devam eden fabrika, üretimini geliştirdi ve o yılki Viyana Fuarı'na ürünlerini gönderip altın madalya kazandı.^[3]

1908'de ismi Beykoz Teçhizat-ı Askeriye Fabrikası şeklinde değiştirilen fabrikada üretim gittikçe modernleşti. Sadrazam Mahmud Şevket Paşa'nın girişimiyle 1912'de fabrikanın üretim gücü artırıldı ve halk için de kundura üretilmeye başladı. Fabrikadaki günlük kundura imalatı 1000 çifte ulaştı.^[3]

I. Dünya Savaşı'nın başında fabrikanın başına getirilen Binbaşı Sabit Bey (Sabit Tapan), 30 yıldan uzun süre görev yaptı. Sabit Bey yönetiminde fabrika İstanbul’un işgal altında olduğu yıllar boyunca da üretimi devam ettirmeye çalıştı ve Beykoz'dan Anadolu'ya mühimmat gönderdi.^[1]

Cumhuriyet dönemi

Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulduğu ve İstanbul'un işgalinin sona erdiği 1923'te işletme önce Askeri Fabrikalar Umum Müdürlüğü'ne bağlandı. İki yıl sonra ordunun sorumluğundan alınıp Sanayii Maadin Bankası'na, 1932'de ise kısa bir süre için Devlet Sanayii Ofisi'ne bağlandı.^[4]

1933'te, Beykoz Deri Fabrikası, o günlerde henüz yeni kurulmuş olan Sümerbank'a devredildi ve Sümerbank Deri ve Kundura Sanayi Müessesesi adını aldı. Sümerbank kurulduğunda sahip olduğu dört fabrikadan birisi Beykoz Kundura idi (Diğerleri Hereke Dokuma Fabrikası, Feshane Dokuma Fabrikası, Bakırköy Dokuma Fabrikası'dır). Ülkedeki tüm memur ve askerlere 1943'te devlet eliyle Beykoz Kundura'nın ürünleri dağıtılmaya başladı.^[1]

Deri işletme ve teknik bölümde görevli müdürler 1945 yılında dericilik eğitimi almak üzere Almanya'da gitti. Almanya'da Freiberg Dericilik Okulu'nda dericilik eğitimi görmüş kadro, işletmeye Alman ekolünü getirdi.^[3] Türkiye'de sendikal örgütlenme haklarının yasal düzenlemeye kavuştuğu 1947 yılında Beykoz Deri Mamülleri Sanayii Sendikası kuruldu.^[5] Fabrika işçilerinin barınma sorununu çözmek üzere 1950'lerde Beykoz Kundura İşçi Evleri Kooperatifi kuruldu ve işçiler bu sayede ev sahibi oldu.

1947'de fabrikanın ihtiyaçlarını tespit için bir grup mühendisin Çekoslovakya'daki Bat'a Ayakkabı Fabrikası'na gitmesinin ardından, 1950'lerde Çekoslovakya'dan gelen bir mühendis ve mimar ekibi ile birlikte üretimde verimliliği artıracak Yeni Kundura Binası inşa edildi.

1962'de Çeklerle yapılan bir anlaşma ile kundura işletmesi kökten bir modernizasyon gördü. Bat'a'dan gelen memurlar ve mühendislerin eşliğinde fabrikada bant sisteminin kuruldu ve 1964'te lastik taban üretimi için fabrikaya lastik işletmesi eklendi. 1967'de PVC tabanlı ucuz yazlık kundura üretimi, 1968'de ise taban astarı olarak kullanılmak üzere suni deri üretimi başladı.

Beykoz Kundura'da çalışan kadın işi

Yıllık üretim 1968'de 2 milyon çift kunduraya çıktı.^[6] Aynı yıl, fabrikada çalışan işçi sayısı 3 bine ulaştı. İşçilerin 200'ü kadın idi.^[6] Fabrikada üretilen malların satışı için "Beykoz Kundura Mağazası" açıldı. Daha sonra kapanan bu mağaza yerine fabrikanın girişinde 1986 yılında "Arasta" adlı yeni bir satış mağazası açılmıştır.^[1]

Fabrikanın yıllık üretim kapasitesinin 2.5 milyon çifte yükseldiği 1975'te Deri-İş Sendikası'nın iki ay süren grevi başladı. Grev sonucunda Deri-İş ve Sümerbank arasında bir toplu iş sözleşmesi imzalandı.

Beykoz Kundura Fabrikasının bir kolu 1982'de Çanakkale'de (Çanakkale Sentetik Deri İşletmesi )^[7], bir diğer kolu 1983'te Erzincan'da (Sümerbank Tercan Kundura Fabrikası) açıldı.

Fabrikanın kapanması

Beykoz Kundura Fabrikası'na son işçi alımı 1984'te gerçekleştirildi.1986 yılında fabrika zarar etmeye başladı. 1987 yılında, Bakanlar Kurulu kararı ile işletme özelleştirildi ve hisselerinin tamamı bedelsiz olarak Başbakanlık Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi Başkanlığına devredildi. 1989 yılında ise "Sümerbank Holding A.Ş." ne bağlı bir işletme haline dönüştürülen işletmenin adı "Beykoz Deri ve Kundura Sanayii İşletmesi" olarak değiştirildi.

1993'te Çevre Bakanlığı, çevreyi kirletmesi nedeniyle fabrikanın deri bölümünün kapanması için talimat verdi ve fabrikanın kapatılma süreci 1999'da Bakanlar Kurulu kararıyla başladı.

Film platosu ve sanat merkezi olması

Çekim Platosu

Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası 2003'te Sümerbank'ın özelleştirilmesi sırasında Yıldırım Holding'e satıldı. Çanakkale Sentetik Fabrikası ve Sümerbank Tercan Kundura Fabrikası da 2004'te satıldı. Beykoz'daki fabrika kompleksi 2005 yılında Beykoz Kundura adıyla sinema ve televizyon yapımlarına ev sahipliği yapmaya başladı. Beykoz Kundura'da ilk sokak dekoru 2010'da, Öyle Bir Geçer Zaman ki dizisi için kuruldu.^[1] 2013'te YouTube Türkiye’nin lansmanı, Beykoz Kundura'nın ev sahipliği yaptığı ilk uluslararası etkinlik oldu.^[1]

2015'te başlayan Kundura Hafızası projesi kapsamında Beykoz Kundura'nın bazı yapıları sinema ve performans alanı olarak yeniden işlevlendirildi.

Kundura Hafıza Projesi

Eski kazan dairesinin fırın kısmı, günümüzde Kundura Sahne adıyla disiplinlerarası bir sahne olarak yenilenmiştir.

Beykoz Kundura ve Tarih Vakfı işbirliği ile 2015'te Kundura Hafıza adlı bir proje başlatılmıştır. Bu proje kapsamında o yıl fabrikanın 200’e yakın eski çalışan ve aileleri ile bir sözlü tarih çalışması gerçekleştirildi. Sözlü tarih anlatılarından ilhamla, fabrika faaliyette iken mevcut olan açık hava sineması 2017'de tekrar canlandırıldı. Film gösterimleri, her yaz Yeni Kundura Binası'nın önündeki açık hava sinemasında "Bir Yaz Gecesi Sineması" adı ile sürdürüldü.

2018'de fabrikanın eski kazan dairesinin fırın bölümü restore edildi ve Kundura Sinema olarak yeniden işlevlendirildi. Restorasyon sürecinin ardından Kundura Sahne adlı performans alanı açıldı.

Sözlü tarih çalışmalarına 2021'de kurulan Kundura Hafıza Kültürel Mirası Koruma Derneği altında devam edildi.^[8] Çalışanların ve ailelerinin anılarının dijital ortamda korunması için bir arşiv oluşturuldu. Dernek, fabrikada geçmişte ahşap ayakkabı kalıplarının üretildiği Marangozhane bölümünde 2021'de açtığı Kundura’nın Hafızası: Bir Fabrikaya Sığan Dünya başlıklı sergide sözlü tarih anlatılarını ve arşiv materyallerini izleyicilere sunmaya başlamıştır^[9] Sac Ambarında fabrika döneminde kullanılmış el aletleri ve makineleri içeren bir koleksiyon bulunur.

Kundura Hafıza Kültürel Mirası Koruma Derneği

Beykoz Kundura'da "Kundura Hafıza" adıyla 2015 yılında başlayan proje kapsamındaki çalışmalara bir sivil toplum kuruluşu çatısı altında devam etmek üzere 2021'de "Kundura Hafıza Kültürel Mirası Koruma Derneği" adlı dernek kurulmuştur. Derneğin amacı, Beykoz Kundura'nın geçmişini görünür kılmak yoluyla İstanbul'un endüstriyel tarihini görünür kılmaktır.

Beykoz Kundura arşivini büyütmek, sanatçıları ve araştırmacılar arşiv yaratıcı yöntemlerle ele almaları için desteklemek, çocuk ve gençler için kültür mirasını koruma odaklı atölyeler gerçekleştirmek derneğin başlıca faaliyetlerindendir.^[2]