Bitlis

Bitlis
Şehir

Bitlis'in Türkiye'deki konumu
Ülke	Türkiye
Bölge	Doğu Anadolu Bölgesi
İl	Bitlis
İdare
• Belediye başkanı	Nesrullah Tanğlay (AK Parti)
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu	13000
Alan kodu	434
Plaka kodu	13
Resmî site Bitlis Belediyesi

Yerleşimin kuruluşu kesin olarak bilinmemektedir. Bitlis şehrinde yerleşimin Bitlis Kalesi'nin inşasıyla birlikte başladığı değerlendirilmektedir. Kalenin, Büyük İskender'in komutanı Badlis tarafından MÖ 312 tarihinde inşa ettirildiği ve adına ithafen yerleşime adının verildiği rivayet edilmektedir. Evliya Çelebi de kale adını "İskenderi Bedlis" olarak tanımlamış ve bu adın İskender ve Bedlis adındaki komutanından geldiğini ifade etmiştir.^[3] İskender'in ölümünden sonra Seleukos İmparatorluğu'nun hakimiyetinde kalmıştır. Sasani-Roma mücadelesinde sınır hattındaki konumuyla sık sık el değiştirmiş, Roma hakimiyetindeyken 395 yılında yaşanan bölünmeyle Doğu Roma hakimiyetinde kalmıştır. 641 yılında İyaz bin Ganm komutasındaki Râşidîn Halifeliği kuvvetlerince ele geçirilmiştir. Bundan sonraki süreçte Bizans-Arap çekişmesine sahne olan yerleşim Muhammed bin Mervân komutasındaki Emevi kuvvetlerince ele geçirilmiştir. Emeviler'den sonra Abbâsîler’in zayıflamasının ardından Hamdânîler ve sonrasında Mervânîler'in hakimiyetine girmiştir. 11. yüzyıl ortalarından itibaren Selçuklu akınlarına uğrayan yerleşim 1085 yılı Mayıs ayında Fahrüddevlet Şah tarafından Selçuklu hakimiyetine katılmıştır. Selçuklu idaresine girilmesiyle Dilmaçoğlu Mehmed Bey'e ikta olarak verilmiş ve Dilmaçoğulları Beyliğinin merkezi olmuştur. Dilmaçoğulları'nın zayıflamasıyla Ahlatşahlar, Artuklular ve yeniden Ahlatşahlar egemenliğinden sonra Bitlis şehri 1207 yılında Eyyûbîler'in hakimiyetine girmiştir. 1229 yılında Harezmşah hükümdarı Celâleddin Harezmşah Doğu Anadolu'da ilerlemeye başlamış ancak 1230 yılında Yassıçemen Muharebesi'nden galip çıkan Anadolu Selçukluları Bitlis'i ele geçirmiştir. 1231 yılında Moğollar şehri ele geçirerek kalesini yıkmış ancak ertesi yıl Anadolu Selçukluları yeniden şehri ele geçirerek kaleyi tamir etmiştir. 14. yüzyılda Şerefoğulları Ailesinin idaresindeki şehir Karakoyunlular, 1467 yılında da Akkoyunluların hakimiyetine girmiştir. Akkoyunlulardan sonra Safevi hakimiyetine giren yerleşim, 1514 yılındaki Çaldıran Muharebesi'nden sonra Bitlis Emiri Osmanlılara tabi olmuştur.^[4]

Osmanlı idaresine girmesiyle Diyarbakır Eyaleti'nin Bitlis Sancağının merkezi olan şehir hükûmet sisteminde Şerefhanoğullarına bırakılmıştır. Ancak Bitlis hakiminin Safeviler'e tabi olması sonrasında Irakeyn Seferi esnasında Ulama Paşa tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır. 1535 tarihinden sonra hükûmet statüsü kaldırılarak normal sancak statüsüne alınmış ve sonrasında Van Eyaletine bağlanmıştır.^[4] 16. yüzyıl sonlarına doğru Şerefhanoğulları ailesinin tekrar Osmanlı hakimiyetini tanımasıyla Bitlis şehri hükûmet (ocaklık) statüsünde Şerefhanoğulları Ailesinden beyler tarafından yönetilmeye başlanmıştır.^[5] Bitlis'te ilk tahrir 1540 yılında yapılmış olup buna göre şehir 16'sı gayrimüslim ve 10'u müslüman olmak üzere toplam 26 mahalleden oluşmaktadır. Buna göre bu tarihte şehirde tahmini olarak 5.620'sı gayrimüslim ve 1.410'u müslüman olmak üzere toplam 7.030 kişi yaşamaktadır.^[6] Evliya Çelebi, Seyahatnamesi'nde Bitlis'in hükûmet statüsünde olduğunu ve bu dönemde Bitlis hakimi olan Abdal bin Ziyaed-din ile görüştüğünü belirtirken Bitlis şehrinde kale içinde 300 ev, aşağı kalede çarşı, bedesten ve pazara ilave birkaç yüz ev olduğunu kale dışında da 5.000 evin var olduğunu ifade etmiştir. Evliya Çelebi'nin kayıtlarına göre Bitlis'te 2.100 dükkân, 17 müslüman ve 11 gayrimüslim mahallesi bulunmaktadır.^[3] Evliya, gayrimüslimleri "Arabi ve Yakubi Ermeni" olarak tanımlarken şehirde yaşayan gayrimüslimlerinin tamamının Ermeniler'den oluştuğunu belirtmiştir. Burada Yakubi ifadesi kafa karışıklığına sebep olmakta olup bunların az sayıda Süryani ailelerden olduğu da değerlendirilmektedir.^[6] Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinin bazı bölümlerinde 17 müslüman mahallesi geçerken bazı bölümlerinde ise Hüsrev Paşa, Şam, Zindan, Çorum, Çinedar, Kızılmescid, Şeyh Hasan, Çeyrek, Kücür, Gökmeydan, Kömüs, Taklaban, Takşut, Arab Köprüsü, Avul Meydanı, Karadere, Avih, Değirmen ve Han Bağı olmak üzere 19 müslüman mahallesinin adı yazılmıştır. Şehirde 1 meydan (Çevgan Meydanı), 2 çarşı (Hüsrev Paşa ve Debbağhane), 3 cami (Saraçhane, Şerefeddin, Şeref Han), 13 mescit, 8 han, 7 hamam, 4 ziyaret yeri, 3 saray ve 1 mektep bulunmaktadır.^[3]

18. ve 19. yüzyıl ortalarına kadar hükûmet statüsü olması nedeniyle tahrir ve diğer vergilendirme yapılmaması nedeniyle yerleşim hakkında bilgiye ulaşılamamaktadır. 19. yüzyıldan itibaren şehre gelen seyyah, misyoner, diplomatik temsilci gibi yabancıların yorumlarına dayanarak nüfus hakkında bilgi sahibi olunmaya çalışılmaktadır. 1813-14'te Bitlis'e gelen İngiliz seyyah John Macdonald Kinneir, Bitlis merkez kazasının (nahiye ve köylerle birlikte) nüfusunun yaklaşık 26.000 kişi olduğunu ve bu nüfusun Kürt, Türk, Ermeni ve Süryanilerden oluştuğunu belirtmiştir. Bitlis merkez nüfusunun ise yaklaşık 12.000 kişi olduğunu ve nüfusun müslümanlarla Ermeniler arasında yarı yarıya bölündüğünü ifade etmiştir. 1890'da Bitlis'i ziyaret eden İngiliz misyoner İsabella L. Bird şehirdeki Ermeni nüfusunu 2000-5000 kişi arasında olduğunu yazmıştır. Şemseddin Sâmi, şehrin nüfusunu 15.000 kişi olarak belirtmiş; bu nüfusun üçte ikisinin Müslüman Kürtlerden, üçte birinin ise Ermenilerden oluştuğunu ifade etmiştir. Ermeni Patrikliğine göre I. Dünya Savaşı öncesinde Bitlis şehir merkezinde 7.241 Ermeni bulunmaktadır.^[6] 1872 yılında Bitlis'te belediye teşkilatı kurulmuş, Belediye Binası da 1899-1900 yıllarında tamamlanmıştır. II. Abdülhamid döneminde Bitlis şehir merkezinde Hersan, Taş, Zeydan ve Kızıl Mescid isminde dört ana mahalle bulunmaktatır. 1880 yılında Zeydan Mahallesinde sadece Müslümanlar yaşarken, Taş Mahallesindeki 1.800 hanenin 1200'ü, Hersan Mahallesi'ndeki 1.100 hanenin 800'ü, Kızıl Mescid Mahallesi'ndeki 1.200 hanenin 750'sinin Müslümanlara ait olduğu belirtilmiştir. Rus General Mayewski, raporunda şehir merkezinde yaşayanları Türk ya da Türkleşmiş Kürt olarak tanımlamıştır. 1880 yılında ise şehir merkezinde 3.000’i Kürt, 550’si Türk ve 1.550’si Ermeni olmak üzere toplam 5.100 hane yer almaktadır. Aynı yılda Bitlis merkezde 75 Süryani varken 1914 yılında bu sayının 350 olduğu ifade edilmiştir. . 29 Mart 1907 tarihinde meydana gelen depremde Bitlis şehir merkezindeki 4.000 evden 300’ü tamamen yıkılmış, kalanlarında ise hasar meydana gelmiştir. Depremde 8 kişi ölmüş, çok sayıda kişi yaralanmıştır.

Osmanlı kayıtlarına göre, 25 Ekim 1895'te Ermeni çetecilerince Cuma namazı esnasında camilere saldırmaları, evleri yakmaları ve işyerlerini yağmalamaları ile başlayan çatışmalarda Müslümanlardan 38 kişi ölmüş ve 137 kişide yaralanırken Ermenilerden 139 kişi ölürken 40 kişi de yaralanmıştır.^[7]

Daha fazla bilgi Yıl, Toplam ...

Yıl	Toplam	Şehir	Kır
Bitlis merkez ilçesi
1927^[8]	19.755	9.050	10.705
Bitlis ilçesi (Muş)
1935^[9]	31.319	9.994	21.325
Bitlis merkez ilçesi
1940^[10]^[a]	26.898	12.002	14.896
1945^[11]	25.972	10.779	15.193
1950^[12]	30.957	11.137	19.820
1955^[13]	37.651	15.007	22.644
1960^[14]	42.940	16.636	26.304
1965^[15]	49.890	18.725	31.165
1970^[16]	56.928	20.842	36.086
1975^[17]	67.112	25.054	42.058
1980^[18]	77.295	27.137	50.158
1985^[19]	92.174	36.073	56.101
1990^[20]^[b]	68.132	38.130	30.002
2000^[21]	65.169	44.923	20.246
2007^[22]	61.787	43.359	18.428
2008^[23]	60.996	41.404	19.592
2009^[24]	65.559	46.062	19.497
2010^[25]	62.811	43.109	19.702
2011^[26]	65.670	46.301	19.369
2012^[27]	64.725	46.111	18.614
2013^[28]	66.095	47.008	19.087
2014^[29]	66.732	47.904	18.828
2015^[30]	67.373	48.948	18.425
2016^[30]	69.222	51.118	18.104
2017^[30]	70.160	51.071	19.089
2018^[30]	71.501	52.721	18.780
2019^[30]	70.699	52.015	18.684
2020^[30]	70.344	52.024	18.320

Tarihçe

Coğrafya

Eğitim

Ekonomi

Nüfus

Yerel yönetim

Kardeş şehir

Galeri

Ayrıca bakınız

Notlar

Kaynakça

Dış bağlantılar

Wikiwand - on