Buğday

Buğday (Triticum aestivum), Triticum cinsine bağlı bütün dünyada ıslahı yapılmış tek yıllık otsu bitki türüdür.

Başlığın diğer anlamları için Buğday (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Buğday
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae Şube: Tracheophyta Sınıf: Magnoliopsida Takım: Poales Familya: Poaceae Alt oymak: Triticinae Cins: Triticum L.
Türler

Besleyici tahılı, dünyanın birçok yerinde günlük kalorik alımın önemli bir kısmına katkıda bulunur, örneğin Mısır ve Türkiye'de %40-50 ve İngiltere'de %20dir.^[1]

Değişik araştırmacıların yaptıkları araştırmaların ışığında buğdayın gen merkezi olarak Güney Türkmenistan, Anadolu, Batı İran ve Kafkasya kabul edilir. Buğday ilk olarak 16. yüzyılda İspanyol misyonları aracılığıyla Kuzey Amerika'ya ulaştı.^[2]

Karasal iklimi tercih eder. Buğday; un, yem üretilmesinde kullanılan temel bir besin maddesidir. Kabuğu ayrılabileceği gibi kabuğu ile de öğütülebilir. Buğday aynı zamanda çiftlik hayvanları için bir yem maddesi olarak da yetiştirilmektedir. Hasattan sonra atık ürün olarak saman balyası çıkar. Enerji miktarı 1.18'dir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Sınıflandırma

Sınıflandırmada ilk ele alınan bitki buğdaydır. Sınıflandırmada önce başak özellikleri dikkate alınmıştır. Kılçıklılık, kılçıksızlık, kavuz rengi, dane rengi ele alınan ilk kriterler olmuştur. Daha sonraları başak sıklığı buğdayların sınıflandırılmasında rol oynamıştır. Rusya taksonomistleri buğdayları sınıflandırmak için ekotipler ve biyotipler üzerinde durmuşlardır. Ekotip ve biyotiplerin sınıflandırılması morfolojik karakterlere göre olmuştur. Stoloji alanındaki ilerlemeler sonucu, buğdayların sınıflandırılması kromozom sayılarına göre yapılmaya başlamıştır. Kromozom sayıları sonucu buğdayların genom sayıları ve genom formülleri üzerinde durulmuştur. Kromozom sayıları ve genom formüllerine göre yapılan sınıflandırmalarda buğdaylar üç gruba ayrılır:

1. Diploid grup (AA)= kaplıca grubu
2. Tetraploid grup (AABB) = makarnalık buğdaylar grubu
3. Hekzaploid grup (AABBDD) = ekmeklik buğdaylar grubu

Her grubun da yabani formları, kavuzlu ve çıplak kültür formları vardır.

Tür ve alttür üzerindeki çalışmalar sonucunda tetraploid ve hekzaploid gruptaki bütün buğdaylar tek tür altında toplanmıştır. Daha önce tür kabul edilen buğdaylar ise çeşit grupları haline sokulmuştur. Son olarak kromozom sayılarına göre buğdaylar, diploid ve alloploid olarak iki grupta toplanmıştır. Diploid buğdayların en önemlisi Triticum monococcum’dur. Alloploid buğdaylardan 2n= kromozomlu Triticum aestivum en önemli türleridir.

Taksonomi

Triticum aestivum türünde 2 tanımlı alt tür ve birçok varyete bulunur:^[3][4]

• Triticum aestivum aestivum
• Triticum aestivum spelta

Buğday üretimi

En büyük buğday üreticileri (milyon metrik ton) Sıra Ülke 2010 2011 2012 2013 1  Çin 115 117 126 122 2  Hindistan 80 86 95 94 3  ABD 60 54 62 58 4  Rusya 41 56 38 52 5  Fransa 40 38 40 39 6  Kanada 23 25 27 38 7  Almanya 24 22 22 25 8  Pakistan 23 25 24 24 9  Avustralya 22 27 30 23 11  Ukrayna 16 22 16 23 10  Türkiye 19 21 20 22 12  İran 13 13 14 14 13  Kazakistan 9 22 13 14 14  Birleşik Krallık 14 15 13 12 15  Polonya 9 9 9 9 - Dünya 651 704 675 713 Kaynak: BM Gıda ve Tarım Örgütü [5]

2020'deki en büyük buğday üreten ülkeler Sıra Ülke Milyon ton 1  Çin 134.2 2  Hindistan 107.6 3  Rusya 85.9 4  ABD 49.7 5  Kanada 35.2 6  Fransa 30.1 7  Pakistan 25.2 8  Ukrayna 24.9 9  Almanya 22.2 10  Türkiye 20.5 Dünya 761 Kaynak: BM Gıda ve Tarım Örgütü[6]