Diaohi

Diaohi veya Dayaeni (Gürcüce: დიაოხი veya ტაოხი; okunuşu: "diaoh'i" veya "t'aoh'i", Urartuca - Diauekhi, Asurca - Diaeni, Grekçe - Taochoi, Ermenice - Տայք; Tayk), muhtemelen MÖ 12. yüzyılda, Bronz Çağı Çöküşü (Hitit) sonrası dönemde oluşmuş, Kuzeydoğu Anadolu bölgesinde bulunan kabileler birliğiydi.^[17] Burada yaşayan kabilelerin Kartveli dillerini^{[18][19][20][21][22][23][24][25][26]} veya Hurri dilini konuştukları tahmin edilmektedir.^{[27][28][29][30][31]}

Diaohi
MÖ 12. yüzyıl[1][2][3][4]-MÖ 8. yüzyıl
12. yüzyılda Diaohi
Başkent	Zua
Yaygın dil(ler)	Güney Kafkas dilleri[5] Hurrice
Kral
• y. MÖ 1120 - MÖ 1100 Sien veya Tseni[6] • y. MÖ 850 - MÖ 825 Asia • y. MÖ 810 - MÖ 770 Utupursi (son)
Tarihçe
• Kuruluşu MÖ 12. yüzyıl[7][8][9][10] • Kolhis (Huşani kenti)[11] (north part, province of "Hushani"[12]) ve Urartular (güney kısmı) arasında ikiye bölündü.[13][14][15] MÖ 8. yüzyıl
Günümüzdeki durumu	Gürcistan[16] Türkiye

Etnografya

Çok sayıdaki bilimsel çalışmalara rağmen, Diaohi ülkesindeki nüfus yapısının etno-linguistik yapısının ne olduğu kesin olarak tespit edilememiştir.^[32] Genel olarak kabul gören iddia Proto-Kartveli^{[33][34][35][36][37][38]} veya Hurri^{[39][32][40][41][42]} topluluklarının oluşturduğudur, bununla beraber Proto-Kartveli dillerini konuşan halkın ortaya çıkış yeri olduğu da iddia edilir. Diaohi, Ermeni tarihçi Ronald Grigor Suny (1994) tarafından "Proto-Gürcülerin önemli bir kabile oluşumu" olarak tanımlanır.^[43]

Tarih ve coğrafya

Diaohi Krallığı'ndan Urartu yazıtlarında bahsedilmektedir.^[38] Genelde (her zaman olmasa da) Asur kralı I. Tiglat-Pileser'in üçüncü yılına (MÖ 1118) ait Yonjalu yazıtıyla özdeşleştirilir. Genel coğrafi kapsamı tam olarak bilinmemekle beraber birçok akademisyen, bugünkü kuzeydoğu Türkiye'deki Pasinler Ovası'nı, diğer akademisyenler ise Kura Nehri'ni izleyen hat boyunca Türkiye-Gürcistan sınırı çevresini krallığın sınırlarına dahil eder. Büyük olasılıkla, Diaohi topraklarının sınırları, Fırat nehrinin kaynağından Çoruh vadisine ve Oltu'ya kadar uzanmış olabilir.

Urartu kaynakları Diaohi'nin üç önemli şehrinden bahseder; Zua, Utu ve Sasilu. "Zua"^[a] sıkça Zivin Kale ile tanımlanır. "Ultu", muhtemelen modern Oltu'dur. "Sasilu" ise bazen Tortomi (bugünkü Tortum yakınlarındaki Erken Orta Çağ Gürcü Toponimisi "Sasire" ile ilişkilendirilir.^[44] Tarihsel coğrafi tanım ve anlatımlara göre, Diaohi birliğinin selefi Hayasa-Azzi (MÖ 1500-1290) federasyonuna benziyordu ve toprakları kabaca Hayasa-Azzi topraklarına karşılık gelmekteydi. Asurolog Archibald Sayce Diaohi/Diaeni adını, kurucu kralı diaus'dan aldığını öne sürmektedir.^[45]

Bu federasyon, Asur baskınlarına karşı koyacak kadar güçlüydü, ancak MÖ 1112'de Diaohi kralı olan Sien, Diaohi'yi Nairi'nin en kuzey noktası olarak tanımlayan^[46]Asur kralı I. Tiglat-Pileser tarafından yenilgiye uğratılarak esir alındı, sonrasında vasallık karşılığı serbest bırakıldı. MÖ 845'te ise benzer şekilde, Diaohi Asurlular tarafından istila edildi. Savaşı kaybeden Asia, Asur krallığına boyun eğmek zorunda kaldı. Asur kralı III. Şalmanezer, Diaohi birliğini itaat etmeye zorladı ve kralı Asia'yı, Asurlar ve kendisine bağımlı bir hükümdar haline getirdi.

Diaohi, MÖ 8. yüzyılda yeni ortaya çıkmış olan Urartu bölgesel gücünün hedefi haline geldi. Hem Menua (MÖ 810–785) hem de I. Argişti (MÖ 785–763) Diaohi Krallığına karşı seferberlik ilan etti. I. Argişti, Kral Utupursini'yi yendi ve mal varlığını ilhak etti. Öldürülmekle tehdit edilen Kral Utupursini, çeşitli metaller ve çiftlik hayvanları da dahil olmak üzere Urartuya haraç ödemek zorunda kaldı.

Diaohi krallığı, adına yapılan son referans ve kayıtların tarihi olan MÖ 760'lı yıllarda Kolhis Krallığı'nın akınları sonrası tarih sahnesinden silindi.^[47][48]

(Dünyanın Dört Köşesinin Kralı" unvanına sahip Asur kralı III. Şalmanezer kendi yıllıklarında şöyle yazar;

“	Krallığımın 15. yılında Nairi topraklarına yürüdüm. Dicle'nin kaynağında, sularının çıktığı bir dağ yamacında kraliyet heykelimi yarattım. Orada gücümün (ve) kahramanca işlerimin övgülerini yazdım. (Sonra) Tunibunu Dağı geçidine girdim (ve) Fırat'ın kaynağına kadar Urartunun, Aramu şehirlerini yerle bir ettim, yıktım (ve) yaktım. (Böylece) Fırat'ın kaynağına kadar yürüdüm, tanrılarıma kurbanlar verdim (ve) orada Asur'un silahlarını yıkadım. Asia, Daiēnu topraklarının Kralı bana teslim oldu (ve) ondan vergi ve at haracı aldım. Kraliyet heykelimi yaptım (ve) onun şehrinin içine diktim. (47'b-51)[49]	„

Ayrıca bakınız

• Hayasa-Azzi
• Taokhlar
• Nairi
• Anadolu'daki antik krallıklar listesi
• Tarihöncesi Gürcistan

Notlar

1. Zuğa Lazcada, zğvis ise Gürcücede deniz demektir.