Göktürkçe

GökTürkçe, Göktürk Türkçesi, Köktürk Türkçesi veya KökTürkçe, Türkçenin bilinen ve yazılı metinleri ele geçirilebilen en eski dönemine verilen isimdir. Eski Türkçe adlı dönemin ilk kısmını oluşturur. Devamında Eski Uygur dönemi yaşanmıştır.

Türk

Göktürkçe
Ana dili olanlar	Göktürk Kağanlığı
Dönem	5.-8. yüzyıl
Dil ailesi	Türk dilleri Şaz Türkçesi Sibirya Türk dilleri Güney Sibirya Türkçesi Göktürkçe
Yazı sistemi	Eski Türk alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3	–

Adlandırma

GökTürkçe, genel olarak Orhun ve Yenisey Yazıtları'nın yazıldığı dil için kullanılmaktadır.

Tarih

GökTürkçe, 552-744 yılları arasında Moğolistan'da yaşayan Göktürkler'in (Tukyular) yazdığı alfabedir. GökTürkçe yazılı belgeler 2. Göktürk Devleti döneminden kaldığından GökTürkçe kağanlığın resmî alfabesi hâlinde olmuştur. Kısacası, bu dönem, Göktürk Kağanlığı’nın hüküm sürdüğü dönemin sonuna kadar süren evreyi kapsar. Göktürkçenin en dikkat çeken özellikleri, kelime başlarındaki /t/ ve /k/ seslerinin henüz ötümlüleşmemiş; kelime içindeki /d/ sesinin ise sızıcılaşmamış olmasıdır.^[1][2] Bu dönemde Türkçedeki asli uzunlukların belirtileri hâlâ gözlemlenebilir durumdadır.^[3]

Söz varlığı

Eski Türkçenin bu alt döneminin söz varlığı, bilim dünyasınca bulunan eserlerden tespit edilmiştir. Tespit edilen metinlerin söz varlığının büyük çoğunluğu Türkçe kökenli sözleri içermekle birlikte^[4] Türk dilleri araştırmacısı Mehmet Ölmez'e göre yaklaşık %20'si Göktürklere komşu kültürlerden alıntılanmıştır.^[5] Ölmez alıntı kelimelerin başta Çince olmak üzere Soğdca, Moğolca ve Tibetçe gibi dillerden geldiği sonucuna ulaşmıştır.^[5] Göktürkçe, ardılı Eski Uygurcaya kıyasla çok daha az sayıda Soğdca sözcük içermekte, ancak daha fazla Çince kökenli kelime ihtiva etmektedir. Bu Eski Uygurların Maniheizmi benimsemesine bağlanmıştır.^[6]

Yazı

Ana madde: Orhun alfabesi

Göktürkçe denilen dönem, Orhun alfabesi ile kayda alınmıştır. Bu alfabede 38 harf vardır. Bunlardan dördü ünlü, otuz dördü de ünsüzdür. Beş tane de harf bileşiği vardır: lt, ny, nç, nt, ng. Göktürkçede harfler birbirlerine bitişik yazılmamışlardır; kelimeler, aralarına üst üste iki nokta (:) konularak ayrılmıştır. Sözcük başında ve içinde de ünlüler yazılmamıştır. Buna karşılık sözcük sonundaki ünlüler daima belirtilmiştir.

Orhun alfabesinin kökeni konusunda değişik görüşler ileri sunulmuştur. Kimi Türkolog ve dil bilimciler bu alfabenin Run harflerinden ya da Asur, Likya, Hitit alfabelerinden türetildiği görüşünü savunmuşlardır. Bazı diğer bilim adamları da Türk damgalarından doğduğu görüşünü benimsemişlerdir.^[1] Göktürk Yazıtları'ndaki harfleri çözmeyi başaran bilim insanı, Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen'dir.

Göktürk (Orhun) Alfabesi

Kullanım			Tamgalar		Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
Ünlüler					A, E		/a/, /e/
					I, İ		/ɯ/, /i/, /j/
					O, U		/u/, /o/, /w/
					Ö, Ü		/ø/, /y/, /w/
Ünsüzler	Ünlü Uyumu	(¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile			B¹ (ab)	/b/	B² (eb)	/b/
					D¹ (ad)	/d/	D² (ed)	/d/
					G¹ (ag)	/g/	G² (eg)	/g/
					L¹ (al)	/l/	L² (el)	/l/
					N¹ (an)	/n/	N² (en)	/n/
					R¹ (ar)	/r/	R² (er)	/r/
					S¹ (as)	/s/	S² (es)	/s/
					T¹ (at)	/t/	T² (et)	/t/
					Y¹ (ay)	/j/	Y² (ey)	/j/
		Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/			K (ak)	/q/	K (ek)	/k/
		Tüm ünlüler ile			-Ç		/ʧ/
					-M		/m/
					-P		/p/
					-Ş		/ʃ/
					-Z		/z/
					-NG (eñ)		/ŋ/
	Birleşik Sesler	+ Ünlü			İÇ, Çİ, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
					IK, KI, K		/ɯq/, /qɯ/, /q/
					OK, KO, UK, KU, K	/oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/	ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K	/øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/
		+ Ünsüz			-NÇ		/nʧ/
					-NY		/ɲ/
					-LT		/lt/, /ld/
					-NT		/nt/, /nd/
Sözcük ayırma imi					yok
(-) — Sadece sözcük sonunda

Diğer Türk dilleri ile karşılaştırılması

GökTürkçe	Türkiye Türkçesi	Tuva Türkçesi	Kazak Türkçesi	Kaşkay Türkçesi	Kırımçak Türkçesi	Özbekçe	Azerbaycan Türkçesi
Bir	Bir	Bir	Bir	Bir	Bir	Bir	Bir
Eki	İki	İyi	Yeki	İki	Eki	Ikki	İki
Üç	Üç	Üş	Üş	Üç	Üç	Uch	Üç
Tört	Dört	Dört	Tört	Dört	Dort	To'rt	Dört
Beş	Beş	Beş	Bes	Beş	Beş	Besh	Beş
Altı	Altı	Aldı	Altı	Altı	Altı	Olti	Altı
Yeti	Yedi	Çedi	Jeti	Yedi	Yedi	Yetti	Yeddi
Sekiz	Sekiz	Ses	Segiz	Sekiz	Sekiz	Sakkiz	Səkkiz
Tokuz	Dokuz	Tos	Toğız	Dokuz	Tokuz	To'qqiz	Doqquz
On	On	On	On	On	On	O'n	On

Eserler

Wikimedia Incubator

Wikimedia Incubator'de Göktürkçe Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.

• Yenisey Yazıtları
• Elegeş Yazıtları
• Çoyr Yazıtı
• Ongin Yazıtı
• Tonyukuk Yazıtı
• Kül Tigin Yazıtı
• Bilge Kağan Yazıtı
• Bömbögör Yazıtı
• Taryat Yazıtları

Metin örnekleri

Göktürk Türkçesi
Üze teŋri basmasar, asra yer telinmeser, Türk bodun iliŋin törüŋin kim artatı udaçı erdi?[7]
Türkiye Türkçesi
Üstten gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim bozabilecek idi?[8]
Tuva Türkçesi
Üstten deer basbas bolza, aldından çer dejilbes bolza, Türk çonnarı, çurttun hooyluzun kım üreer?[9]

Ayrıca bakınız

• Göktürk Kağanlığı
• Orhun alfabesi
• Bilge Kağan Yazıtı
• Kül Tigin Yazıtı
• Tonyukuk Yazıtı

Dış bağlantılar

• Göktürkçe Alfabe Deneme Sayfası
• Göktürkçe ve Göktürk Yazısı 23 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Göktürkçe Öğreniyorum - Görüntülü Dersler 31 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Göktürkçe Ses ve Şekil Bilgisi 20 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Orhun Yazıtları 31 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.