Kaziye

Kaziye (a kısa okunur, قضيّة) veya hüküm, klasik mantıkta, iki veya daha fazla terimle yapılmış, doğru ya da yanlış olma ihtimali taşıyan bir hüküm bildiren, akıl yürütmelerde başlı başına birer görev îfâ eden önerme cümlesi.^[1][2]

Aristo; kaziyeyi "Bir şey hakkında, bir şeyi tasdik veya inkâr eden söz" olarak tarif eder.^[1] Ahmet Cevdet Paşa, ilk Türkçe mantık kitabı olan Miyar-ı Sedat'ta, "Kaziye (hüküm bildiren) bir sözdür ki onu söyleyene, 'Bu, sözünde doğrudur veya yanlıştır yani bu söz vâkıaya uygundur veya değildir' demek doğru olur." şeklinde kaziyeyi İsagoci’deki gibi tarif ederken^[3] Hâlid-i Bağdâdî de kaziyeyi "Bir şey hakkında hüküm vermektir." şeklinde tarif etmektedir.

Kaziye; mantık ilminde "önerme" olarak ele alınırken matematikte ise "ispâtı kābil iddia" olarak geçer.^[4]

Yapısı ve örnekler

Bir kaziyede (önermede) üç terim bulunur. Bunlar; konu (mevzû), yüklem (mahmûl) ve bağlaç (râbıta) olup bağlacın görevi, yüklemi konuya bağlamaktır. Meselâ, “Biber acıdır.” ve “Yılanlar öldürülürse fareler çoğalır.” önermelerinin ilkinde “biber” konu, “acı” yüklem, “-dır” bağlaçtır; ikinci önermede ise “yılanlar öldürülür” konu, “fareler çoğalır” yüklem, “-sa” bağlaçtır.^[5]

Her önerme, bir cümledir fakat her cümle, bir önerme değildir. Önerme; talep, emir, sual, dilek cümlelerinden ayrılır. Meselâ "Allahım, günahlarımı bağışla.", "Şu mektubu postaya ver.", "Ankara-İstanbul arası kaç kilometredir?, "Keşke yapmasaydım!" gibi cümleler; doğru veya yanlış olarak nitelenebilecek bir hüküm içermez. "Yağmur yağarsa sokaklar ıslanır." gibi ifadeler ise doğru ve yanlış olabilir ve bunlar birer önerme yani kaziyedir. Bir sözün doğru veya yanlış olabilmesi için, o sözün bir şeyi tasdik veya inkâr etmesi gerekir, yani bir hükmü ihtiva etmelidir. O hâlde önerme, bir hükümdür.^[6]

Yine her önerme, bir hüküm bildirmesine mukābil her hüküm, bir önerme olmayabilir. Örneğin “ne güzel”, “evet”, “hayır” gibi ifadeler; her ne kadar bir hüküm bildiriyorsa da önermenin temel terimleri olan konu, yüklem ve bağlaç içermediğinden önerme sayılmaz. Çünkü önermeler, doğru veya yanlış olabilen hükümlerdir. Fakat mantık ilminin ilgi sahasında bir önermenin doğru veya yanlış oluşunun tespiti yoktur. Bunun ispatı; başka bilimlerin çeşitli yöntemleriyle yapılır. Meselâ; “İki kere iki, beş eder.” önermesinin yanlışlığını göstermek için birtakım aritmetik işlemlere başvurulur. Mantıkçının görevi ise, verilen bir önermeden mantıkî çıkarım kaidelerini kullanarak bu önermeye eşdeğer olan önermeleri tespit etmektir.^[5]

Dış bağlantılar

• TDV İslâm Ansiklopedisi, "Önerme 15 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." maddesi.