Macaristan
Orta Avrupa'da bir ülke Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Macaristan (Macarca: Magyarország, Macarca telaffuz: [ˈmɒɟɒrorsaːɡ]), Orta Avrupa'da Karpatlarda kurulu olan ve denize kıyısı olmayan bir ülkedir.[1][6] Komşuları; batıda Avusturya ve Slovenya, kuzeyde Slovakya, doğuda Romanya ve Ukrayna, güneyde Sırbistan ve Hırvatistan'dır.[6] Başkenti Budapeşte olan Macaristan, OECD, NATO, AB, Vişegrad Grubu ve Schengen üyesidir.[6] Ülkedeki resmî dil, Fin-Ugor dillerinden olan ve Avrupa Birliği'nin 24 resmî dilinden biri olan Macarcadır. Bu bağlamda Macarca, Avrupa Birliği'nde Fince, Estonca ve Maltaca ile beraber Hint-Avrupa dillerinden olmayan dört dilden biridir.
Macaristan | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Budapeşte | ||||||||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Macarca[1] | ||||||||||||||||||
| Etnik gruplar (mikro nüfus sayımı 2016) | |||||||||||||||||||
| Demonim | Macar | ||||||||||||||||||
| Hükûmet | Üniter parlamenter cumhuriyet | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Yasama organı | Ulusal Meclis | ||||||||||||||||||
| Kuruluş | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||||
• Toplam | 93.030 km2 (108.) | ||||||||||||||||||
• Su (%) | 0,74 | ||||||||||||||||||
| Nüfus | |||||||||||||||||||
• 2020 tahminî | 9.769.526 | ||||||||||||||||||
• Yoğunluk | 105,3/km2 (78.) | ||||||||||||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2021 tahminî | ||||||||||||||||||
• Toplam | 342,708 milyar $ (54.) | ||||||||||||||||||
• Kişi başına | 35.088 $ (40..) | ||||||||||||||||||
| GSYİH (nominal) | 2021 tahminî | ||||||||||||||||||
• Toplam | 176,543 milyar $ (53.) | ||||||||||||||||||
• Kişi başına | 18.075 $ (43.) | ||||||||||||||||||
| Gini (2019) | 28.0 düşük · 16. | ||||||||||||||||||
| İGE (2022) | 0.846[5] çok yüksek · 46. | ||||||||||||||||||
| Para birimi | Forint (HUF) | ||||||||||||||||||
| Zaman dilimi | UTC+01.00 (OAS) | ||||||||||||||||||
| UTC+02.00 (OAYS) | |||||||||||||||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||||||||||||||
| Telefon kodu | +36 | ||||||||||||||||||
| ISO 3166 kodu | HU | ||||||||||||||||||
| İnternet alan adı | .hu ve .eu | ||||||||||||||||||
Resmî site kormany.hu | |||||||||||||||||||
Hüküm süren Kelt (MÖ 450 sonrası) ve Roma (MÖ 9 - 5. yüzyıl) dönemlerinden sonra Macaristan'ın kuruluşu 10. yüzyılda Doğu Roma tarafından 1000 yılında tahta oturtulan I. István'ın büyük büyükbabası Árpád önderliğinde Macarların Asya'dan bölgeye gelişiyle Macaristan tarihi başlamaktadır. Macar Krallığı çeşitli kesintilerle de olsa 946 yıl varlığını sürdürdü. Bu süreçte de Batının kültürel merkezlerinden biri oldu. Zamanının süper güçlerinden olan Macaristan, ittifak devletleriyle girdiği I. Dünya Savaşı'nı kaybedince ülke topraklarının üçte ikisinden fazlasını 3.3 milyon etnik Macar halkıyla beraber kaybetti.[7] Buna neden olan ve 1920 yılında imzalanan Trianon Antlaşması, Macar tarihinin en kötü olaylarından biri olarak kabul edildiği gibi, ağır şartlarıyla bilinmektedir.[8][9][10] II. Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası ile birlik olan Macaristan, bunun ardından Sovyet Rusyası tarafından ele geçirildi ve 1947 ile 1989 yılları arasında komünist yönetimi benimsedi. Bu dönemde Macaristan, 1956 Macar Devrimi gibi olaylarla uluslararası bir tanınırlık elde etti. 1989 yılındaki devrimle Doğu Bloku'nun çökmesiyle sınırlarını Avusturya'ya açtı. Bu yıldan sonra da parlamenter cumhuriyet sıfatını elde etti. Bugün ülke geniş gelire sahip bir ekonomi barındırmaktadır.[11] Ayrıca bölgesel bazı kaynakları da tekelinde bulundurmaktadır.[12][13]
Önceki on yılda Macaristan dünyanın onuncu dinamik ekonomisi olarak gösterildiği gibi[14] dünyanın on beş turistik merkezinden biridir.[15][16] Aynı şekilde başkent Budapeşte, dünyanın en güzel kentlerinden biri olarak gösterilmektedir.[17][18] Ülkedeki Hévíz Gölü, dünyanın en büyük ikinci kaplıcasıdır. Yine Balaton Gölü, Orta Avrupa'daki en büyük göldür. Son olarak Hortobágy, Avrupa'nın en geniş otlağıdır.
Tarihçe
![[icon]](#/media/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Coğrafya
Özetle
Bakış açısı
Kékeş
Macaristan Yaylası (Felföld)
Macaristan'ın kuzey kesimleri dağlık bir bölgedir. Doğu komşusu Romanya'nın kuzey sınırından içeri giren bu dağ zinciri batıya doğru uzanarak Avusturya Alpleri ile birleşir. Ama bu dağlar akarsulara sık sık geçit veren sayısız birtakım tepelere parçalanmıştır. Dağların en yüksek noktası Kekeş Tepesi'dir (1.014 m). Yer yer vadilerle yarılan dağların yamaçları sık ormanlarla kaplıdır. Tepelerden vadilere inildikçe "lös" adı verilen kil ve kum karışımı sarı renkli balçıkla kaplı araziler görülür. Bunlar çok verimli topraklardır. Bağlar, meyve bahçeleriyle dolu olan vadilerde sırtlarını yamaçlara dayamış kasabalara rastlanır. Tuna Nehri'nin batısında Bakony Ormanları bulunur.
Macar Denizi diye anılan Balaton Gölü'ne kadar uzayan bu dağlık bölge çoğunlukla kireçtaşından oluşmuş bir yayladır. En yüksek tepesi Kőröshegy Dağı'dır (713 m). Buralarda da tepeler ormanlarla kaplı olup vadiler tarıma ayrılmıştır. Vadilerde de yer yer lös toprağına rastlanır. Balaton Gölü'nden güneye doğru, Sırbistan sınırı yakınlarında Mecsek Dağları (En yüksek noktası 682 m) bulunur. "Felföld" diye anılan Macaristan Yaylası burada sona erer.
Macaristan Ovası (Alföld)
Batı Macaristan Ovası'nda ilk planda tepelerin çokluğu göze çarpar. Buralarda akarsular bulanık ve çamurludur. Bunlardan daha çok ormandan kesilen ağaç kütüklerini taşımak için faydalanılır. Tuna'ya dökülen Raba, Repce ve Marcal nehirleri arasında kalan topraklarda buğday ekimi yapılır. Tuna'yı geçip doğuya ilerlendikçe Büyük Alföld denilen karakteristik Macar Ovası ile karşılaşılır. Macar halkının yarısını barındıran baştan başa düz, engin bir çayırdır. Büyük Alföld'de büyük ısı farkları göze çarpar. Kuzeyde dağlarla çevrili olduğu için yazın şiddetli sıcaklar olur. Kışın ise dondurucu rüzgârlar ovayı kaplar. Karpatlar'dan inen Tisza Nehri ovayı enlemesine keserek güneyde Sırbistan'a girer (Voyvodina Özerk Bölgesi) ve orada Tuna'ya karışır. Büyük miktarda çamuru da birlikte sürükleyen bu ırmak, ilkbahar taşkınları sırasında oldukça geniş bir çevreyi sular altında bırakır. Yazın kızgın güneşle kuruyan bu çamurlar Tuna ile Tisza arasındaki bölgenin karakteristik manzarasıdır. Kuzeydoğuda Romanya sınırına yakın Debrecen dolaylarında buna benzer kumlu, balçıklı yerlere rastlanır.
Tarıma çok elverişli löslü topraklar çoğunluğu meydana getirirler. Macaristan'ın tarım yönünden zenginliğinin belli başlı kaynağı bu bereketli ovalardır.
İklim
Sıcaklık, ocak ayında -1 ila 2 derece arasındadır. Yaz aylarında ise sıcaklık en fazla 29 dereceye kadar yükselir. Denize kıyısı olmadığı için ülkede karasal iklim hâkimdir.
Siyaset
Özetle
Bakış açısı
_35.jpg)
Macaristan üniter bir cumhuriyettir. Parlamento tarafından her beş yılda bir seçilen devlet başkanının rolü semboliktir; ancak görevleri arasında başbakanı atamak vardır. Başbakan ise hükûmet üyelerini seçer ve görevden alır. Her bakan adayı, devlet başkanı tarafından bir formalite olarak onaylanmalıdır.
Yasama organı (Országgyűlés) 2014'ten bu yana 199 üyelidir.[19] 1999-2014 yılları arasındaki 386 üyeli işleyiş, 2011'de başlayan bir dizi yasal değişiklik ve 2012'de yürürlüğe giren yeni anayasa ile değişmiştir.[20]
Aynı şekilde seçim sistemi de yenilenmiş ve ilk kez 2014 seçimlerinde yürürlüğe giren seçim sistemiyle, 2010'dan beri iktidarda olan Fidesz partisinin hakimiyeti artmıştır. Son yasal değişiklikler Macaristan'da demokrasinin otoriterleştiği tartışmalarını da beraberinde getirmiştir.[21][22]
Bir siyasi parti parlamentoya girebilmek için oyların en az %5'ini almalıdır. Macaristan'da milletvekili seçimleri 4 yılda bir yapılır. 15 üyeli Anayasa Mahkemesi, yasaların anayasaya uygunluğunu denetler. 2012 sonrası yeni sistemde Anayasa Mahkemesi'nin rolü de azaltılmıştır.
İdari bölümler
Macaristan idari olarak 19 ile (megye) ve 1 başkent (főváros) Budapeşte'ye bölünmektedir.
| NUTS 1 | NUTS 2 | NUTS 3 | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Bölüm | Kodu | Büyük Alan | Kodu | Bölge | Kodu |
| Orta Macaristan | HU1 | Orta Macaristan | HU10 | Budapeşte | HU101 |
| Pest | HU102 | ||||
| Transdanubia | HU2 | Orta Transdanubia | HU21 | Fejér | HU211 |
| Komárom-Esztergom | HU212 | ||||
| Veszprém | HU213 | ||||
| Batı Transdanubia | HU22 | Győr-Moson-Sopron | HU221 | ||
| Vas | HU222 | ||||
| Zala | HU223 | ||||
| Güney Transdanubia | HU23 | Baranya | HU231 | ||
| Somogy | HU232 | ||||
| Tolna | HU233 | ||||
| Kuzey Macaristan ve Alföld | HU3 | Kuzey Macaristan | HU31 | Borsod-Abaúj-Zemplén | HU311 |
| Heves | HU312 | ||||
| Nógrád | HU313 | ||||
| Kuzey Alföld | HU32 | Hajdú-Bihar | HU321 | ||
| Jász-Nagykun-Szolnok | HU322 | ||||
| Szabolcs-Szatmár-Bereg | HU323 | ||||
| Güney Alföld | HU33 | Bács-Kiskun | HU331 | ||
| Békés | HU332 | ||||
| Csongrád | HU333 | ||||
 | ||||
| Bölgenin Adı | Bölge Merkezi | Alan (km²) | Nüfus | Yoğunluk (/km²) |
|---|---|---|---|---|
| Kuzey Macaristan | Miskolc | 13.428 | 1.289.000 | 96 |
| Kuzey Alföld | Debrecen | 17.749 | 1.554.000 | 88 |
| Güney Alföld | Szeged | 18.339 | 1.367.000 | 75 |
| Orta Macaristan | Budapeşte | 6919 | 2.825.000 | 408 |
| Orta Transdanubia | Székesfehérvár | 11.237 | 1.114.000 | 99 |
| Batı Transdanubia | Győr | 11.209 | 1.004.000 | 90 |
| Güney Transdanubia | Pécs | 14.169 | 989.000 | 70 |
| İdari Bölge | Bölge Merkezi | Alan (km²) | Nüfus | Yoğunluk | Kasaba/ Köy |
|---|---|---|---|---|---|
| Şablon:Hungary counties imagemep 450 | |||||
| Bács-Kiskun | Kecskemét | 8,445 | 541,584 | 64 | 119 |
| Baranya | Pécs | 4,430 | 402,260 | 91 | 301 |
| Békés | Békéscsaba | 5,631 | 392,845 | 70 | 75 |
| Borsod-Abaúj-Zemplén | Miskolc | 7,247 | 739,143 | 102 | 355 |
| Csongrád | Szeged | 4,263 | 425,785 | 100 | 60 |
| Fejér | Székesfehérvár | 4,359 | 428,579 | 98 | 108 |
| Győr-Moson-Sopron | Győr | 4,208 | 440,138 | 105 | 182 |
| Hajdú-Bihar | Debrecen | 6,211 | 550,265 | 89 | 82 |
| Heves | Eger | 3,637 | 323,769 | 89 | 119 |
| Jász-Nagykun-Szolnok | Szolnok | 5,582 | 413,174 | 74 | 75 |
| Komárom-Esztergom | Tatabánya | 2,265 | 315,886 | 139 | 76 |
| Nógrád | Salgótarján | 2,546 | 218,218 | 86 | 129 |
| Pest | Budapeşte | 6,393 | 1,124,395 | 176 | 186 |
| Somogy | Kaposvár | 6,036 | 334,065 | 55 | 244 |
| Szabolcs-Szatmár-Bereg | Nyíregyháza | 5,936 | 583,564 | 98 | 228 |
| Tolna | Szekszárd | 3,703 | 247,287 | 67 | 108 |
| Vas | Szombathely | 3,336 | 266,342 | 80 | 216 |
| Veszprém | Veszprém | 4,493 | 368,519 | 82 | 217 |
| Zala | Zalaegerszeg | 3,784 | 269,705 | 78 | 257 |
Miskolc - "Diósgyőri" kale
Tihany
Transdanubia
Esterháza
_002.jpg)
_2.jpg){kind=small}
Ekonomi
İhracat odaklı bir ekonomiye sahip olan Macaristan, uluslararası ekonomik konjonktürün yarattığı risklere açıktır. Dış ticaretinin büyük bir bölümünü AB ülkeleriyle yapan ülke, Avro'ya geçiş için gerekli hazırlıkları da sürdürmektedir. Temel ürün gruplarına göre dış ticaretinin dağılımında, makineler, elektronik eşyalar ve nakliye araçları ülkenin ithalat ve ihracatında ana sektörler olarak öne çıkmaktadır. İthalatın yaklaşık %50'sini, ihracatın ise %60'ını bu üç sektör gerçekleştirmektedir.
Bilim ve teknoloji
Macaristan çok sayıda seçkin bilim insanı yetiştirmiş olup matematik eğitimi ile ünlüdür.
Rubik Küpü, Ernő Rubik tarafından icat edilmiştir.
Ulaşım
Macaristan oldukça gelişmiş bir karayolu, demiryolu, hava ve su taşıma sistemi vardır. Ülkenin başkenti Budapeşte, toplu taşıma ağında önemli bir düğüm olarak hizmet vermektedir.
Demografi
Özetle
Bakış açısı
Etnik gruplar
Macarların atalarının büyük çoğunluğu Ural-Altay/Fin-Ugor kavimleri'nden olan Hun-Ugor kavimleridir. Daha sonra Hint Avrupa grubundan olmayan bu Ugor kavimlerine Hunlardan bazı boylar karışmıştır. Karışan bu üç kavim, Hazarlar'ın egemenliğini kabul etmiştir (460).
Eğitim
Macaristan'da eğitim 5-18 yaşları arasında zorunludur.[23]
1276 yılında Veszprém üniversite Péter Csák birlikleri tarafından tahrip edildi ve yeniden inşa edilmedi. Pécs'te bir üniversite 1367 kurulmuştur. Sigismund 1395 yılında Óbuda'da bir üniversite kurmuştur. Universitas Istropolitana, Matyas Corvinus tarafından 1465 yılında Pozsony'de kurulmuştur. Nagyszombat Üniversitesi 1635 yılında kuruldu ve 1777 yılında Buda'ya taşındı ve bugün Eötvös Loránd Üniversitesi olarak hizmet vermektedir. Dünyanın ilk teknik üniversitesi 1735 yılında Selmecbánya'da kuruldu. Onun ardılı Macaristan'daki Miskolc Üniversitesi'dir. Budapeşte Teknoloji ve Ekonomi Üniversitesi (BME) üniversite düzeyi ve yapısı ile dünyadaki en eski teknoloji kurumu olarak kabul edilir. Yasal selefi ise İmparator II. Joseph tarafından 1782 yılında kurulan Institutum Geometrico-Hydrotechnicum'dur.
Ayrıca bakınız
Dipnotlar
Kaynakça
Dış bağlantılar
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.