Soğomon Tehliryan

Soğomon Tehliryan (Ermenice: Սողոմոն Թեհլիրեան; 2 Nisan 1896 – 23 Mayıs 1960), Osmanlı İmparatorluğu'nun eski sadrazamı Talat Paşa'ya, Ermeni Kırımı yüzünden 15 Mart 1921'de Berlin'de suikast düzenleyerek öldüren Osmanlı Ermenisi devrimci ve komitacıydı. Daha önce Osmanlı gizli polis servisi için çalışan ve 24 Nisan 1915'te tehcir edilen Ermeni aydınların listesinin hazırlanmasına yardımcı olan Harutyan Mıgırdiçyan'ı öldürdükten sonra bu suikastı gerçekleştirmekle görevlendirilmiştir.^[1] Bu suikast, Nemesis Operasyonu'nun bir parçasıydı ve Ermeni histografisine göre Birinci Dünya Harbi sırasında Osmanlı İmparatorluk Hükûmeti tarafından düzenlenen Ermeni Tehciri'nin bir nevi intikam planıydı. Tehliryan, Ermeniler tarafından ulusal bir kahraman olarak kabul edilir.^[2][3]

Soğomon Tehliryan
Tehlirian, 1921
Doğum	2 Nisan 1896(1896-04-02) Pekeriç, Erzurum Vilayeti, Osmanlı İmparatorluğu (günümüzde Çadırkaya, Tercan)
Ölüm	23 Mayıs 1960 (63 yaşında) San Francisco, ABD

Yaşamı

Soğomon Tehliryan, 2 Nisan 1896'da, Osmanlı İmparatorluğu'nun Erzurum Vilayetinde, Pekeriç köyünde (günümüzde Tercan'ın Çadırkaya köyü) doğdu.^[4] Erzincan'da büyüdü.^[5]

Tehliryan'ın babası, ailesinin güvenliğini sağlamak için ülke değiştirmek amacıyla Sırbistan'a gitti. 1905'teki dönüşünden sonra tutuklandı ve altı ay hapis cezasına çarptırıldı. Bu sırada, Tehliryan ailesi Pekeriç'den Erzincan'a taşındı. Tehliryan ilk eğitimini Erzincan'daki Protestan ilkokulunda aldı. İstanbul'daki Getronagan Ermeni Lisesi'nden mezun olduktan sonra, Sırbistan'da mühendislik okudu ve eğitimine Almanya'da devam etmeyi planladı.^[6]

Tehcir ve Ermeni Kırımı

Haziran 1914'te Sırbistan'ın Valyeva şehrindeydi.^[7] O yılın sonbaharında, Tehliryan Rusya'ya doğru yola çıktı ve Kafkasya Cephesi'nde Türklere karşı savaşmak amacıyla gönüllü bir birimde hizmet etmek üzere orduya katıldı.^[8]

Tarihin Büyük Anlatılmamış Öyküleri: Dünyayı Değiştiren Yaşam Karakterlerinden ve Dramatik Olaylar a göre, Haziran 1915'te Osmanlı yerel polisi, tüm Ermenilerin Erzincan'dan çıkartılmasını emretti. Tehliryan, annesi, üç kız kardeşi, kız kardeşinin kocası ve iki yaşındaki yeğeni ile birlikte tehcir edildi.^[9][10] Ermeni Devrimci Federasyonuna katıldı.^[4] Tehliryan, 85 aile üyesini Ermeni Kırımı'nda kaybettiğini iddia etti.^[11]

2016'da The Independent ile konuşan ancak adını açıklamayan Tehliryan'ın oğlu, Tehliryan'ın annesi ve ağabeyi Vasken'in tehcirde öldüğünü, ikincisinin tıp okuduğunu ve Beyrut'ta yaşadığını söyledi. Fakat bu, Tehliryan'ın kız kardeşi olmadığını babasının Rusya'daki savaşta savaştığını ve diğer iki kardeşinin de Sırbistan'da olduğunu söylemiştir.^[12]

Talat Paşa suikastı

Ana madde: Talat Paşa suikastı

Soğomon Tehliryan, 1921'de Ermeni Kırımı'nın sorumlularını hedef alan ve gizli bir suikast programı olan Nemesis Operasyonu'na katıldı.

Tehliryan'ın ana hedefi, Osmanlı İmparatorluğunu kontrol eden “Üç Paşa”dan biri olarak bilinen Talat Paşa idi. Talât Paşa'nın, Berlin'in Charlottenburg semti 4 Hardenbergstraße'deki adresini bulduktan sonra, yakınlarda bir daire kiralayarak günlük rutin bir işte çalışmaya başladı.^[13]

Talât Paşa 15 Mart 1921 sabahı Hardenbergstraße'deki evinden ayrılırken, Tehliryan kimliğini doğrulamak için caddenin karşısına geçip onu karşıdan kaldırımdan görüp geçti. Ardından arkasına döndü ve silahını boynunun üstüne vurmak için nişan aldı.^[14][15] Talât paşa, bir Luger P08 tabancasından çıkan 9 mm tek kurşun ile vurularak yere düştü.^[16] Suikast, gün ışığında gerçekleşti ve olayın azmettiricileri Karekin Pastırmacıyan ve Şahan Natali tarafından suç mahallinden kaçmaması söylenen Tehliryan'ın Alman polisi tarafından derhal tutuklanmasına yol açtı.

New York Times makalesinin başlığı. (16 Mart 1921)

Yargılanması

Weimar Cumhuriyeti'nin kurulmasından kısa süre sonra gerçekleşen cinayet, o dönemin sansasyonel bir olayı idi. Tehliryan, Berlin mahkemesinde cinayetten yargılandı ve Kiel Üniversitesi'nde hukuk profesörü olan Dr. Theodor Niemeyer'in de aralarında bulunduğu üç Alman savunma avukatı tarafından temsil edildi. Rahip ve Ermeni Tehciri mağduru Grigoris Balakyan, Alman eylemci Johannes Lepsius ve savaş sırasında Alman Silahlı Kuvvetler Komutanı General Liman von Sanders, davaya tanık olarak katılan tanınmış kişilerdi. Savunma avukatları, Tehliryan'ın birini öldürmüş olduğunu kabul ettiklerini, ama Tehliryan'ın zihinsel durumunun karmaşık olduğunu, Ermeni Kırımının intikamını almak için Talat Paşa'yı öldürdüğünü ve geçici delilik geçirdiğini ileri sürerek savunma yaptılar. Tehliryan, duruşma sırasında 1915'te Erzincan'da bulunduğunu, ailesiyle birlikte sınır dışı edildiğini ve cinayetlere şahitlik ettiğini söyledi. Yargıç tarafından herhangi bir suçluluk hissedip hissetmediği sorulduğunda, Tahliryan şöyle dedi: "Kendimi suçlu bulmuyorum çünkü vicdanım açık. Bir adamı öldürdüm. Ama ben katil değilim".

Duruşması sırasında, Tehliryan, Almanya'dayken, ölen annesini rüyalarında gördüğünü ve annesinin, Talât Paşa'yı gördüğü halde henüz intikam almadığı için kendisine sitem ettiğini söyledi. Duruşmada, Tehliryan'ın rüyası şöyle tarif edildi:^[17][18]

Annesi, "Talat'ı gördün ve annenin, babanın, erkek kardeşlerin ve kız kardeşlerin cinayetlerinin intikamını alamadın mı? Artık oğlum değilsin." Sanık Tehliryan, "Bir şey yapmam gerek. Annemin oğlu olmak istiyorum. O zaman cennette onunla birlikte olduğumda beni geri çeviremez. Beni onun gibi göğsünde sıkmasını istiyorum." Doktorların açıkladığı gibi, uyandığında rüya sona erdi.

Avukatlarının savunmasıyla Tehliryan'a “Suçsuz” kararını vermek jürinin bir saatten biraz fazla bir zamanını aldı.

Sonuçta Tehliryan adam öldürdüğü kabul edilmesine rağmen on iki kişilik jüri tarafından verilen kararla beraat etti. Alman mahkemesinin beraat kararında, savaş sonrası koşullarındaki Almanya'nın İttihatçı liderlerin hatalarından uzak olduğu izlenimini verme isteğinin etkisi olduğu ileri sürülmüştür.

Sonraki yaşamı

Ermenistan, Tehliryan'ın Gümrü'deki büstü. Ayağa takılan plakta doğum tarihi 1896 yerine yanlış olarak 1886 olarak yer almaktadır.

Tehliryan suikastten sonra, Yugoslavya'ya taşındı ve 3 yıl sonra Erzincanlı Anahit Tatikyan ile evlendi.^[19] 1917'de ilk tanıştığı zaman 15 yaşındaydı. Sırbistan'da kaldığı günlerde, atış kulübünün bir üyesi oldu ve yetenekli bir nişancı olarak kabul edildi. Çift, Belgrad'a taşındı ve 1950 yılına kadar orada yaşadı, ilk önce Kazablanka'ya, sonra Paris'e ve sonra da ABD'nin San Francisco kentine taşındılar. Orada posta görevlisi olarak çalıştı ve Saro Melikyan adı altında yaşadı.^[20]

Tehliryan 1960 yılında beyin kanamasından öldü ve Fresno, Kaliforniya'da, Ararat Mezarlığı'na gömüldü. Tehliryan'ın anıt mezarında altın kaplama kartal ve üstünde yılan figürü bulunan bir dikilitaş bulunmaktadır. Ermeni halkının adalet kolu olduğu, yılan tarafından sembolize edilenin Talat Paşa olduğu söylenir. Anıt, mezarlığın ortasında, selvi ağaçlarıyla çevrili kırmızı tuğladan yapılmış bir yürüyüş yolu ile ortalanmıştır.

Mirası ve kültürel etkileri

Tehliryan'ın Ermenistan'da birkaç heykeli vardır. Ermenistan'da ilk heykeli Mastara köyünde 1990 yılında açıldı.^[21]

2014 yılında Tahliryan'ın hikâyesi Özel Misyon: Nemesis adlı bir romanında anlatıldı.^[22]

2017'de Fransa'nın Marsilya kentinde bir meydana ismi verildi.^[5]

Film

Tehliryan ve özellikle gerçekleştirdiği Talat Paşa suikastı hakkında üç film bulunmaktadır. Assignment Berlin, Ermeni Hrayr Toukhanian'ın tek filmidir.

• Hrayr Toukhanian'ın yönettiği 1982 çıkışlı Assignment Berlin adlı Amerikan filmi, Talat Paşa'nın Berlin'deki suikastını gösterir.
• Duvardaki Kan (Blood on the Wall) (Natuk Baytan, 1986, Türkiye)
• Henri Verneuil'in Fransız filmi Mayrig (1991) Talât'ın suikastını ve Tehliryan'ın duruşmasını anlatır.
• Daniel Despart'ın yönettiği 2020 kısa filmi The Attempt, Tehlirian'ın Talat Paşa suikastını anlatıyor.^[23][24]

Konuyla ilgili yayınlar

• Bass, Gary Jonathan. Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals. Princeton University Press, 2001.
• Bogosian, Eric. Operation Nemesis: The Assassination Plot that Avenged the Armenian Genocide. New York: Little, Brown & Company, 2015.
• Ihrig, Stefan. "Genocide Denied, Accepted, and Justified: The Assassination of Talât Pasha and the Subsequent Trial as a Media Event in the Early Weimar Republic," Journal of the Society for Armenian Studies 22 (2013), pp. 153–77.
• (Ermenice) Tehlirian, Soghomon. Վերհիշումներ ["Recollections" or "Memories"], Cairo: Husaper, 1953. Recorded in writing by Vahan Minakhorian
• Yeghiayan, Vartkes. The Case of Soghomon Tehlirian. Glendale, CA: Center for Armenian Remembrance; 2nd edition, 2006.
• Jacobs, Stephen Leonard. "The Complicated Cases of Soghomon Tehlirian and Sholem Schwartzbard and Their Influences on Raphaël Lemkin's Thinking About Genocide". Genocide Studies and Prevention: An International Journal. 13 (1). ss. 33-41. doi:10.5038/1911-9933.13.1.159. 21 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi25 Eylül 2019. - Profile page 12 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

• Soghomon Tehlirian'ın duruşmasının metni 25 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Soghomon Tehlirian'ın Yargılanması1 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.