Барда районы

Барда муниципаль районы (рус. Бардымский район) – Пермь краеның көньягында урнашкан муниципаль район. Мәйданы – 2382 км². Район үзәге – Барда авылы.

Барда районы
Байрак[d]
Нигезләнү датасы	1926
Дәүләт	Россия
Башкала	Барда авылы
Административ-территориаль берәмлек	Пермь крае
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Тол
Халык саны	26 401 (2023)[1]
Нәрсә белән чиктәш	Уса районы, Чурныш районы, Кунгурский муниципальный округ[d], Өя районы, Көязе районы һәм Елово районы
Мәйдан	2382 км²
Рәсми веб-сайт	barda-rayon.ru
Барда районы Викиҗыентыкта

Географиясе

Район җире Тол елгасы һәм аның кушылдыгы Барда елгасы бассейнында урнашкан.

Район территориясендә 8 ботаник табигать истәлеге һәм Тол заказнигы бар. Ботаник табигать истәлекләре арасында: Чаганлы тау – биредә иң төнъяк чаган урманы урнашкан, Имәнлек (Сараш имәнлеге) – төнъякта урнашкан имәнлек вәкиле, Сараш нарат-имән урманы – Пермь өлкәсендәге котыпка иң якын имән урманы, Барданың чияле тавы, Кызыл Яр тавы – урман-дала реликт (борынгы) комплекс. Район 1926 елның 4 ноябрендә оештырылган. 1962 елның февралендә бетерелгән, 1965 елның 12 гыйнварендә кабат торгызылган. Уса өязе Пермь губернасының Барда, Сараш, Елпачиха, Шермеит, Печмән, Крыловка (өлешчә), Покров-Ясыль (өлешчә) волостьлары нигезендә оештырыла. 1926 елда район 23 авыл советына, карый торган 132 торак ноктасыннан, 9749 хуҗалыктан һәм 43804 кешедән торган. 1938 елның октябрендә район Пермь өлкәсе составына кергән.

Административ бүленеш

Районга 12 авыл җирлегенә буйсынган 63 торак ноктасы керә:

Демография

Барда районының иң зур торак урыны – Барда авылы. Барда авылында район халкының өчтән бер өлеше яши (10 мең кеше). Хезмәт яшендәге кешеләр 46% тәшкил итә, хезмәт яшенә кермәгәннәр – 27%.

Халык саны
2002[2]	2006[3]	2007[3]	2009[4]	2010[5]	2011[6]	2012[7]	2013[8]	2014[9]	2015[10]
27 904	↘27 500	→27 500	↗27 663	↘25 538	↗25 588	↘25 431	↘25 249	↘25 172	↘24 700

Халык саны: 26,5 мең кеше. 2020 ел халык санын алу нәтиҗәләре буенча халыкның 64,5 %ын татарлар, 25,1%ын башкортлар тәшкил итә.^[11]

Милли состав

Борынгыдан килгәнчә, Барда төбәге халкы башкорт сословиясендә торган. Шуңа күрә хәзер дә халыкның бер өлеше үзен башкорт итеп яздыра. Ләкин бер үзенчәлек бар: алар туган телләре итеп мотлакъ татар телен таныйлар (1989 ел сан алу вакытында – 98 процент). Авыл һәм район җирендә татар теле өстенлек итә. Сан алу буенча милли состав:

Ел	башкортлар	татарлар	руслар	барлыгы кеше
1989	85,1%	4,9%	8,3%	29 320
2002	59,5%	32,3%	7,2%	27 904
2010	55,3%	36,1%	7,4%	25 538
2020	25,1%	64,5%	7,3%	26 492

Сан алу буенча татар һәм башкортларның нисбәте:^[12]

ел	башкортлар кеше	башкортлар %	татарлар кеше	татарлар %	барлыгы кеше
1926	29 145	87,7%	3 415	10,2%	33 223
1959	28 248	88,6%	3 625	11,3%	31 873
1979	27 799	94,7%	1 556	5,3%	29 355
1989	24 951	94,5%	1 459	5,5%	26 410
2002	16 606	64,8%	9 025	35,2%	25 631
2010	13 846	55,3%	9 022	36,1%	22 868
2020	6 660	25,1%	17 086	64,5%	23 746

Мәгариф

Барда муниципаль районында 19 уку йорты исәпләнә, шул исәптән этномәдәни (татар) мәгариф эчтәлеге компоненты белән – 15 (79 %). 4 меңгә якын бала укый. Крайда бердәнбер Милли (татар) гимназиясе, махсус (коррекцион) мәктәп, ПУ-84 һәм аның базасында эшчәлек иткән Чайковски сәнәгат-гуманитар көллият (ЧПГК) филиалы. Казан социаль һәм гуманитар белемнәр институты шулай ук Барда районын уңышлы каплатуга ирешкән. Барда районының уку йортларында 30% якын Татарстан вузларын тәмалаучылар тәшкил итә. Татар теле һәм әдәбияты укытучыларының 80%ка якыны Татарстанда белем алган.

Матбугат һәм ТВ

Бардада 1931 елдан “Таң” газетасы^[13] чыга, русчага дубляж формасында “Рассвет” газетасы чыгарыла. Газетаның редакциясе каршында газет-китап нәшрияты эшли. 1991 елдан 2000 елга кадәр татар телендә 18 әдәби китап чыгарылган.^[14] 2005 елны «Тол буйлары» һәм «Нурлы Барда» газеталары чыга башлый.

Барда районында туганнар

• Шәрифҗан Казанбаев – Советлар берлеге каһарманы.
• Гүзәл Уразова (Барда) – Татарстанның атказанган артисты.
• Дамира Кузаева – актриса (Әлмәт театры).
• Идият Әширов – Татарстан язучылар берлеге әгъзасы, шагыйрь.
• Мәсгут Имашев – Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
• Нәсүр Йөрешбаев (Бакчагөл) – журналист.
• Рәшит Ягъфәров – күренекле җәмәгать эшлеклесе, фольклорчы-галим, шагыйрь һәм милләтпәрвәр сәясәтче.
• Илдар Ягъфәров (Барда) – кинорежиссер.
• Эльмарт Уразов (1955―2022^[15]) – «Таң» газетының баш мөхәррире (Бардада чыга).
• Сәүбән Чуганаев (1948―2024), мәдәният эшлеклесе, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (2007).