Ирекле төшү тизләнеше

Ирекле төшү тизләнеше яки тартылыш көче тизләнеше — авырлык көче җисемгә бирүче тизләнеш (башка көчләр исәпкә алынмый).

Җирдә ирекле төшү әйләнеше g ике өлештән тора: гравитацион (беренче якынчалыкта, бериш шар өчен GM/r²) һәм үзәктән куу тизләнеше ω²a

Инерциаль булмаган хисап системаларының тигезләмәләре буенча ирекле төшү тизләнеше масса берәмлегенә тәэсир итә торган авырлык көченә тиң.

Җирдәге ирекле төшү тизләнеше g дип билгеләнә, экваторда 9,780 м/с², котыпларда 9,832 м/с² тигез.

Стандарт зурлык g = 9,80665 м/с тәшкил итә.

Җирдә ирекле төшү тизләнеше гравитацион тизләнеш һәм үзәктән куу тизләнеше вектор суммасына тигез.

Кайбер күктәге җисемнәр өслегендәге ирекле төшү тизләнешләре, м/с²

Кояш	273,1
Меркурий	3,68—3,74	Чулпан	8,88
Җир	9,81	Ай	1,62
Церера	0,27	Марс	3,86
Юпитер	23,95	Сатурн	10,44
Уран	8,86	Нептун	11,09
Плутон	0,61

Үзәктән куу тизләнеше

Үзәктән куу тизләнеше Җир әйләнүе сәбәпле килеп чыга, шуңа күрә Җирдә хисап системалары инерциаль булмыйлар.

Әйләнү күчәреннән а ераклыкта урнашкан нокта өчен үзәктән куу тизләнеше:

ω²a,

биредә ω — Җир әйләнүенең почмак тизлеге: ω = 2π/T,

Т — бер әйләнешнең вакыты = 86164,1 секунда.

Диңгез өстеннән төрле биеклектә h гравитацион тизләнеше

h, км	g, м/с2	h, км	g, м/с2
0	9,8066	20	9,7452
1	9,8036	50	9,6542
2	9,8005	80	9,5644
3	9,7974	100	9,505
4	9,7943	120	9,447
5	9,7912	500	8,45
6	9,7882	1000	7,36
8	9,7820	10 000	1,50
10	9,7759	50 000	0,125
15	9,7605	400 000	0,0025

Гравитацион тизләнеш

Бөтендөнья тартылыш кануны буенча гравитацион тизләнеш болай исәпләнә:

${\displaystyle g=G{\frac {M}{r^{2}}}}$,

биредә G — гравитацион даими (6,6742×10⁻¹¹ м³с⁻²кг⁻¹),

r — планета радиусы.

Гравитацион тизләнеш Җир өслеге өстеннән болай исәпләнә:

${\displaystyle g(h)={\frac {GM}{(r+h)^{2}}}}$,

Сылтамалар

• А. С. Енохович. Краткий справочник по физике. — М.: «Высшая школа», 1976. — 288 с.
• Gerald James Holton and Stephen G. Brush (2001). Physics, the human adventure: from Copernicus to Einstein and beyond (3rd ed.). Rutgers University Press. p. 113. ISBN 978-0-8135-2908-0.