Җир

Җир (лат. Terra; астрономик символы: ) — Кояш системасына кергән планета. Кояштан соң өченче планета. Диаметры, массасы һәм тыгызлыгы буенча Җирсыман планеталар арасында иң зуры.

ССРБ почта маркасы, 1969 ел

Җир
Нигезләнү датасы	245033 тысячелетие до н. э.[1]
Кана белән язылган исем	ちきゅう
... хөрмәтенә аталган	туфрак, коры җир һәм шар
Демоним	Earthling, أرضي, Terrien, Terran, Erdling, földlakó, Terano, Terrestre, terrícola, Dünyalı, Ziemianin, землянин, землянка, земляне, заминиҳо, ชาวโลก, Aardbewoner, Earthman, Earthwoman, 地球人, 地球人, 地球人, terráqueo, terrestre, terráqueo, terrestre, Ziemianka, terrícola, Earthperson, terrestre, terrícola, 地球人, pozemšťan, pozemšťanka, 지구인, zemljanin, Bhumi, Gaia, পৃথিবীবাসি, terrícola, Zemljan, زمین, Zemljanka, jordboer, نړیوال һәм Ziemianie
Урын	Кояш системасының эчке өлеше[d], Яшәү өлкәсе, Киек Каз Юлы һәм Локаль төркем[d]
Иң төньяк ноктасы	90° т. к. 0° кч. о.
Иң көньяк ноктасы	90° к. к. 0° кч. о.
Иң югары ноктасы	Җомолуңма
Иң түбән ноктасы	Челленджер упкыны[d][2]
Халык саны	8 028 504 258 (19 апрель 2023)[3]
Мәктәптә укымаган балалар саны	264 000 000[4]
Каталог коды	806.4616.0110
Кайда өйрәнелә	җирне өйрәнүче фәннәр, геология, геофизика һәм планетология[d]
Бала җисем	Ай, TESS[d], Халыкара галәми станция, Mir[5], Хаббл[d], Telstar 18V[d], Кордылевский болытлары[d], TerraSAR-X[d], Libertad 1[d], Soil Moisture Active Passive[d], SPOT-1[d], GSAT-18[d], Мо-Цзы[d], Van Allen Probe A[d], Van Allen Probe B[d], Sentinel-2B[d], GRACE-1[d], GRACE-2[d], GRACE-FO 1[d], GRACE-FO 2[d], Seeker[d], Sentinel-6 Michael Freilich[d], Sentinel-6B[d], Enxaneta[d], SAMPAN I[d], 2024 PT5[d], 2020 CD3[d], 2022 NX1[d], 2006 RH120[d], Скайлэб[d], геостационарная орбита[d], Салют-1[d], STS-90[d], SMOS[d], ADM-Aeolus[d], Эксплорер-4[d], Салют-5[d], Авангард-2[d], Эксплорер-6[d], геосинхронный спутник[d], Космос-557[d], GEOS (ESA)[d], геоцентрическая орбита[d], Landsat 1[d], Wide Field Infrared Explorer[d], AMSAT-OSCAR 7[d], ITAMSAT[d], Тяньгун-2[d], DODGE (КА)[d], LandSat-5[d], Taiyin[d], e-st@r[d], Cirneñ yasalma iärçene, Sentinel-1A[d], UniSat 6[d], AsiaSat 8[d], геостационарный спутник[d], SpaceX CRS-9[d], Sentinel-2A[d], Sentinel-1B[d], SGDC-1[d], XRISM[d], Асгардия-1[d], SXM-8[d], Орбитальный риф[d], Starlab Space Station[d], LEDsat[d], Unisat 5[d], AstroBio CubeSat[d], Space Travelling Egg-Controlled Catadioptric Object[d], Spei Satelles[d], Haven-1[d], Гаофэнь-12-4[d], Гаофэнь-12-2[d], Космос-2553[d], Ariane flight VA262[d], Fram2[d], Lemu Nge[d], Sentinel-1C[d], PROBA-3 Coronagraph[d], PROBA-3 Occulter[d], SXM-9[d], New Glenn NG-1[d], Blue Ring Pathfinder[d], Active Magnetospheric Particle Tracer Explorers[d], Aqua[d], Array of Low-Energy X-ray Imaging Sensors[d] һәм Спутник-7[d]
Ана җисем	Кояш
Апоүзәк	151 930 000 ± 10 000 km, 1,00000261 ± 1,0E−8 а.б.[6] һәм 1,01671388 а.б.
Периүзәк	147 095 000 ± 1000 km
Периүзәк аргументы	114,20783 °[7]
Җирдән ераклык	0 km
Поляр йомылуы	0,0033528 ± 1,0E−7
Орбита төре	гелиоцентрик орбита[d]
Орбита эксцентриты	0,016710219 ± 1,0E−9[8]
Орбита авышлыгы	7,155 °[9] һәм 1,57869 °
Орбита дәвере	365,256363004 тәүлек[10]
Әйләнү периоды	24 сәг һәм 86 164,098903691 s
Зур ярымкүчәр	1 а.б. һәм 149 598 023 ± 1 km
Калка төен озынлыгы	348,73936 °[11]
Уртача аномалия	358,617 °
Альбедо	0,434[12] һәм 0,294[12]
Магнитик момент	7,84E+22 ± 5,0000000000008E+19 J/T[13]
Тыгызлык	5514 килограмм на кубический метр
Температура	15 °C[12][14]
Масса	5972,37 ± 0,01 йоттаграмм[15]
Мәйдан	510 064 472 км²[16]
Күләм	1 083 210 000 000 ± 10 000 000 кубический километр[7]
Радиюс	6378,137 ± 0,001 km, 6371 ± 0,1 km[17] һәм 6356,8 km
Диаметры	12 742 km
Периметр	40 075 km һәм 24 901 миля
Нинди веб-биттә тасвирланган	wikispooks.com/wiki/World​(ингл.)
Һәштәге	Earth һәм earth_(planet)
Тематик география	бөтендөнья географиясе[d]
Билгесе	♁[d]
Самый густонаселенная городская территория	Большой залив[d]
Нинди вики-проектка керә	Википедия:Проект:Астрономия, Проект:Астрономические объекты[d], Проект:Солнечная система[d], Проект:Природа[d], Проект:География[d], Проект:Геология[d], Проект:Фән һәм Википедия:Проект:Мәдәният
Чор	J2000.0[d]
Тизлек	107 200 км/сәг[12]
Максималь температура	56,7 °C
Өслек гравитациясе	9,798 метр в секунду в квадрате[18][8]
Минималь температура	−89,2 °C[19][20]
Периастр вакыты	2 459 218,9057727 JD
WordLift сылтамасы	data.thenextweb.com/tnw/entity/earth[21]
Моның каршысы	күк һәм Ğälämi fäza
Җир Викиҗыентыкта

Җир
Ачыш
Орбиталь үзенчәлекләре
Перигелий	147 098 290 км 0,98329134 а. б.
Афелий	152 098 232 км 1,01671388 а. б.
Зур ярымкүчәр (a)	149 598 261 км 1,00000261 а. б.
Орбитаның эксцентриситеты (e)	0,01671123
Әйләнешнең сидерик чоры	365,256366004 көн 365 көн 6 сәг. 9 мин. 10 сек.
Орбиталь тизлек (v)	29,783 км/c 107 218 км/сәг
Уртача аномалия (Mo)	357,51716°
Авышу (i)	7,155° кояш экваторына карата, 1,57869° инвариант өслегенә карата
Периастр озынлыгы	348,73936°
Периүзәк аргументы (ω)	114,20783°
Нәрсәнең иярчене	Кояш
Иярченнәре	1 (Ай), 8300+ ясалма[22]
Физик үзенчәлекләре
Поляр тыгызлану	0,0033528
Экваториаль радиус	6378,1 км
Поляр радиус	6356,8 км
Уртача радиус	6371,0 км
Зур түгәрәк әйләнәсе	40 075,017 км экватор буенча[23] 40 007,86 км меридиан буенча[24]
Өслекнең мәйданы (S)	510 072 000 км²[25] 148 940 000 км² коры җир (29,2 %) 361 132 000 км² су өслеге (70,8 %)
Күләм (V)	10,8321×1011 км³
Масса (m)	5,9726×1024 кг (3×10-6 M☉)
Уртача тыгызлык (ρ)	5,5153 г/см³
Экваторда ирекле төшү тизләнеше (g)	9,780327 м/с² (0,99732 g)
Беренче галәми тизлек (v1)	7,91 км/с
Икенче галәми тизлек (v2)	11,186 км/с
Экваториаль әйләнү тизлеге	1674,4 км/сәг (465,1 м/с)
Әйләнү периоды (T)	0,99726968 тәүлек (23h 56m 4,100s) — сидерик әйләнү периоды, 24 сәг — кояш тәүлегенең уртача озынлыгы.
Күчәр авышы	23°26’21",4119
Альбедо	0,306 Бонд 0,367 Геометрик
Температура
	мин. урт. макс.
Цельсий	−91,2 °C[26] 14 °C[27] 56,7 °C[28][29]
Кельвин	184 K 287,2 К 329,9 К
Атмосфера
Составы:78,08 % — азот (N2) 20,95 % — әче тудыргыч (O2) 0,93 % — аргон (Ar) 0,039 % — углерод диоксиды (СO2)[30] Якынча 1 % су пары климатка карап
Викимәгълүматта булган чыганаклар

Ешрак Җир яки Җир шары исемнәре белән телгә алына. Бүген кешеләргә мәгълүм булган Кояш системасының һәм Бөтен Галәмнең тереклек яши торган бердәнбер планетасы (күк җисеме).

Фәнни мәгълүматлар буенча, Җир Кояш томанлыгыннан якынча 4,54 млрд ел элек барлыкка килгән. Үзенең бердәнбер табигый иярчене — Ай барлыкка килә. Җирдә тереклек якынча 3,5 млрд ел элек барлыкка килгән. Планетаны 70,8 %-ка Дөнья океаны алып тора. Башка өлешен кыйтгалар һәм утраулар тәшкил итә. Тереклек өчен кирәкле сыекча су Кояш системасының башка планеталарында юк. Җирнең эчке өлкәләре шактый активлы һәм калын, чагыштырмача каты каттан — мантиядән, аның астындагы тышкы сыек төштән һәм эчке каты тимер төшеннән гыйбарәт.

Җир башка галәми җисемнәр белән, Кояш һәм Ай шул исәптән, үзара тәэсир итә (тарту көчләре белән тарттыра). Җир Кояш тирәсендә әйләнә һәм 365,26 көн эчендә әйләнеп чыга. Бу вакыт аралыгы — сидерик ел, ул 365,26 кояш тәүлегенә тигез. Җирнең әйләнү күчәре аның орбита яссылыкка карата 23,4°-ка авыша. Моннан сәбәпле планета өслегендә бер тропик ел (365,26 кояш тәүлеге) эчендә фасыл үзгәрешләре булалар.

Җир - Кояштан өченче планета, иң тыгыз һәм зурлыгы буенча Кояш системасындагы 8 планетаның бишенчесе. Моннан тыш, ул Кояш системасындагы җир төркеменең дүрт планетасыннан иң зурысы. Аны кайчак «Зәңгәр планета», яки латинча «Тэрра» дип атыйлар.Җир - хәзерге вакытта тормыш яши торган, билгеле булган Галәмдәге бердәнбер урын. Планета 4.54 миллиард ел элек барлыкка килгән, ә тормыш аның өслегендә 3,5 миллиард ел элек барлыкка килгән. Шуннан бирле Җирнең биосферасы планетада атмосфераны һәм башка абиотик шартларны шактый үзгәртте, бу исә аэроб организмнарының үсешен стимуллаштырырга мөмкинлек бирде, шулай ук озон катламы формалашты, ул Җирнең магнит кыры белән бергә зарарлы кояш радиациясен блоклый,шулай иттереп җирдә яшәү мөмкинлеген бирә. Җирнең физик үзлекләре, шулай ук аның геологик тарихы һәм орбитасы шушы чор эчендә тормышны саклап калдырырга ярдәм итте.

(http://engmaster.ru/topic/3864 2021 елның 9 июль көнендә архивланган. сайтындагы "Earth" статьясының тәрҗемәсе.)